Qoshanov A’bdikerim

14-su’wret. Axamaniyler ma’mleketi 
Basqa wa'layatlar menen bir qatarda Xorezm ahamoniyler ma'mleketi 
quramindag'i ayirim bir satrapliq boldi. Biraq Xorezmdi jawlap aliw, Aral a'tirapi 
sahralarindag'i ha'm sho'listanliqlardag'i ko'shpelilerge qarsi basip aliwshiliq urislar 
ahamoniylerge qarsi ha'reketlerdi keltirip shig'aradi. Jergilikli xaliqtin' 
basqinshilarg'a qarsi azatliq ushin gu'resleri ha'wij alip ketti. Kir II nin' Worta 
Aziyag'a bolg'an atlanislari haqqinda sol da'wirdin' tariyxshilari ha'r qiyli
mag'liwmatlar jazip qaldirg'an. A'yyemgi grek jaziwshisi Gerodottin’ jaziwina 
qarag’anda, Kir II patsha Tumaris xanimg’a u’ylenbekshi bolip jawshi jiberedi. 
Tumaris jawshilarg’a ―patsha‖ Kirdin’ maqseti mag’an u’yleniw yemes, al
menin’ yelimdi, massagetler ma’mleketin almaqshi dep aldin boljap wolardi
qaytaradi. Bul massagetler patshasi Tumaris penen Kir II arasindag’i awizsha
so’ylesiwler yedi. So’zi wo’tpegen son’, patsha Kir massagetlerge uris ashadi
Salistirin’!

---

36 
wo’z a’skerleri menen Oks (Amiwda’riya) ten keship wo’tip, massagetler 
jerine basip kirdi. Biraq yekinshi ku’ni hiyle isletip, qoriqqan adamg’a uqsap
shatirlarina ishimlik-vino taslap keyin sheginedi. Bul waqiya Tumariske jetedi
wol wo’z uli Sparangizdi a’skerlerinin’ u’shten bir bo’legine basshiliq yetip,
dushpannin’ izinen quwiwg’a jiberedi. Burin sawashlarda sinalmag’an jas
a’skerbasi Sparangiz, Kirdin’ shatirlarda qaldirg’an sharaplarin ishedi ha’m
a’skerleri menen biyxush bolip qaladi. Buni sezgen dushpan ku’shleri tu’nde
uyiqlap atirg’an saklerge kelip wolardi qirip taslaydi, wolardin’ ishinde patsha
xanim Tumaristin’de uli bar yedi.
Tumaris Kir II den wo'sh aliwg'a qarar yetti. Tumaris Kir II ni aldap tawdin' jira 
sayina alip bardi. Wol jerde aldin ala tayarlang'an Tumaristin' jawingerleri ku'tip 
turg'an yedi ha’m Tumaris 200 000 persiyanlardi joq yetti. Sonin' ishinde 29 jil
patshaliq yetken Kir II nin' wo'zi de joq yetildi. Jen'is sonday boldi, ha'tteki bul 
qirg'in sawashtag'i jen'ilis haqqinda persiyanlarg'a xabar bergendey tiri qalg'an 
adam bolmag’an. Patsha xanim Kir II nin' basin kesip alip, dushpannin' qanina 
toltirilg’an meske saliwg'a buyriq bergen. «Sen ba'rqulla qan to'giwge qumar 
boldin' ha'm hesh qashan qang'a toymadin', yendi qang'a mantig’ip toyasan'» dep 
Tumaris Kir II nin' jawiz qanxorlig'in qaralag'an,—dep jazg'an. Tumaris xanim
basqarg’an massagetler ma’mleketi ha’m Kir II basshiliq yetken parsilar
arasindag’i bul uris b.e.sh. 530-jili iyul ayinin’ aqiri, avgusttin’ basinda yeski 
Oks (Amiwda’rya) deltasi Uzboy boyinda bolip wo’tken. 
Ja’nede grek tariyxshisi Strabonnin’ (b.e.sh. 64-23 j) jaziwina qarag’anda 
massagetlerdin’ a’skerleri arasinda Xorezm ma’mleketinin’ jawingerleri de
bolg’an. Bul yeki Xorezm ha’m sak(massaget) xaliqlari wo’z azatliqlari ushin
sirtqi dushpanlarg’a qarsi birge urisqan ha’m yeldi qorg’awg’a qatnasqan.
Iranda Dariy I patshaliq (b.e.sh. 522-486 jj) wo’tken da’wirde Worta Aziya
xaliqlari ba’ri-bir parsilarg’a boysindirildi. Worta Aziya wa’layatlari Margiana, 
Parfiya, Baktriya, Sogd, Xorezm ha’m Aral boyi saklari boysindirilg’an. 
Na’tiyjede Xorezm ma’mleketi ha’m saklardin a’skeriy awqaminan quralg’an
ma’mleket tarqaladi. B.e.sh. VI a’sirdin’ wortasinda qubla Aral boyi xaliqlari 
Axamaniyler basqarg’an mamleket quramina kiredi. Bag'indirg'an wa'layatlardi 
wo'z quramina qosti ha’m wolardi nayip-satraplar basqardi. 
Wa’layat ha’kimleri patshag’a jaqin adamlardan qoyilg’an yel geyde
atadan balag’a wo’tken.Worta Aziya xaliqlari to’rt ha’kimlikke (satrap) bo’lip
basqarilg’an. Solardin’ ishinde Xorezm bul ma'mleketinin' 16-satraplig'i, 
massagetler 15 - satraplig’ina. Satirap ha’kimlerinin’ waziypasi wo’zleri