Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
Matn transkripsiyasi 
 
1. Bilgä Toñuquq-bän. Özüm Tabğač äliŋä qïlïntïm. Türk 
bodun Tabğačqa körür ärti. 
2. Türk bodun qanïn bulmayïn tabğačda adrïltï, qanlantï, 
qanïn qodup tabğačqa yana ičikdi. Täŋri anča tämis ärinč: Qan 
bärtim,
3. qanïŋïn qodup ičikdiŋ, ičikdük üčün täŋri öl tämis ärinč, 
türk bodun ölti, alqïntï, yoq boltï, türk sir bodun yärintä 
4. bod qalmadï, ïda tašda qalmïsï qobranïp, yäti yüz boltï: 
äki ülügi atlïğ ärti, bir ülügi yadağ ärti. Yäti yüz kišig
5. uduzuğma uluğï šad ärti. Yïğïl, tädi, yïğmasï bän ärtim – 
bilgä Toñuquq. Qağan-mu qïsayïn tädim, saqïntïm, turuq 
buqalï sämiz buqalï arqda 
6. bilsär, sämiz buqa, turuq buqa täyin bilmäz ärmis, täyin 
anča saqïntïm. Anta kisrä täŋri bilig bärtük üčün özüm-ök 
qağan qïsdïm. Bilgä Toñuquq boyla bağa tarqan
7. birlä Ältäris qağan bulayïn, bäriyä tabğačïğ, öŋrä qïtañïğ, 
yïraya oğuzuğ öküšäk ölürti. Bilgäsi, čabïsï bän-ök ärtim. 
Čuğay quzïn, Qara qumuğ olurur ärtimiz. 
8. Käyik yäyü, tabïsğan yäyü olurur ärtimiz, bodun boğzï 
toq ärti. Yağïmïz tägrä učuq tägirti, biz šäg ärtimiz. Anča 
olurur ärk äli. Oğuzd(a) antan körüg kälti. 
9. Körüg sabï antağ: Toquz oğuz bodun üzä qağan olurtï, 
tir, Tabğačğaru Qonï säŋünüg ïdmïs, Qïtañğaru Toŋra Sämig 
ïdmïs, sab anča ïdmïs: Azqïña türk bodun 
10. yorïyor ärmis, qağanï alp ärmis, ayğučïsï bilgä ärmis. 
Ol äki kiši bar ärsär, säni tabğačïg ölürtäči tir-män, öŋrä qïtañïğ 
ölürtäči tir-män, bäni oğuzuğ 

---

291
11. ölürtäči-ök tir-män. Tabğač, birdänäyin täg, qïtañ, 
öŋdänäyin täg, bän yïrdanayïn tägäyin. Türk sir bodun yärintä 
idi yorïmazun, usar, idi yoq qïsalïm 
12. tir-män. Ol sabïğ äsidip tün udïsïqïm kälmädi, küntüz 
olursïqïm kälmädi. Anta ötrü qağanïma ötüntim, anča ötüntim: 
Tabgač, oğuz, qïtañ, bu üčägü qabasar, 
13. qaltačï-biz, öz iči tašïn tutmïs-täg-biz. Yuyqa ärklig 
topulğalï učuz ärmïs, yinčgä ärklig üzgäli učuz, yuyqa qalïn 
bolsar, topulğuluq alp ärmïs, yinčgä 
14. yoğan bolsar, üzgülük alp ärmis. Öŋrä Qïtañda, biriyä 
Tabğačda, qurïya Qurdanta, yïraya Oğuzda äki üč biŋ sümüz, 
kältäči-miz bar-mu, nä? anča ötüntim.
15. Qağanïm bän özüm bilgä Toñuquq ötüntük ötünčümin 
äsidü bärti, köŋlüŋčä uduz, tädi. Kök üŋüg yoğaru Ötükän 
yïšğaru uduztïm, Inigäk kölükün Toğlada oğuz kälti. 
16. Süsi üč biŋ ärmis, biz äki biŋ ärtimiz, süŋüšdimiz, täŋri 
yarlïqadï, yañdïmïz, ögüzkä tüšdi. Yañduq yolta yämä ölti kük, 
anta ötrü oğuz qopun kälti. 
17. Kältürtim-ök türk bodunuğ Ötükän yärkä bän özüm 
bilgä Toñuquq. Ötükän yärig qonmïs täyin äsidip biriyäki 
bodun, qurïyaqï, yïrayaqï, öŋräki bodun kälti. 
18. äki biŋ ärtimiz biz, äki sü boltï. Türk bodun olurğalï, 
türk qağan olurğalï Šantuŋ balïqa, taluy ögüzkä tägmis yoq 
ärmis. Qağanïma ötünüp sü ältdim. 
19. Šantuŋ balïqa, taluy ögüzkä tägürtim. Üč otuz balïq 
sïdï, usïn buntatu yurtda yatu qalïr ärti. Tabğač qağan yağïmïz 
ärti, on oq qağanï yağïmïz ärti,
20. artuq qïrqïz küčlüg qağan yağïmïz boltï. Ol üč qağan 
ögläšip Altun yïš üzä qabasalïm timis, anča ögläšmis, öŋrä türk 
qağanğaru sülälim, timis, aŋaru sülämäsär, qačan äŋirsär, ol 
bizni, 
21. qağanï alp ärmis, ayğučïsï bilgä ärmis, qačan äŋirsär, 
ölürtäči kük. Üčägün qabsap, sülälim, anï yoq qïsalïm, tämis. 
Türgäs qağan anča tämis: Bäniŋ bodunum anta ärir, tämis,

---

292
22. Türk bodun yämä bulğanč-ol, tämis. Oğuzï yämä 
tarqanč-ol, tämis. Ol sabïn äsidip, tün yämä udusïqïm kälmäz 
ärti, (küntüz yämä) olursïqïm kälmäz ärti, anta saqïntïm a … 
23. …a sülälim…, tädim. Kögmän yolï bir ärmis, tumïs 
täyin äsidip, bu yolun yorïsar, yaramačï, tädim …. Yärči 
tilädim, čölgi az äri bultum.
24. Özüm, Az yirim …, anï bil … ärmis, bir turuqï ärmis, 
Anïn barmïs aŋar yatïp, bir atlïğ barmïs täyin ol yolun yorïsar, 
unč tädim, saqïntïm, qağanïma 
25. ötüntim, sü yorïtdïm, atlat, tädim. Aq tärmäl käčä 
oğraqlatdïm, at üzä bintürä qarïğ sökdim, yoqaru at yätä 
yadağïn, ïğač tutunu ağturtim, öŋräki är
26. yoğaru tägürip, ï bar art ašdïmïz. Yobalu intimiz, on 
tünkä yantaqï tuğ birü bardïmïz. Yärči yär yaŋïlïp, boğuzlantï, 
buŋadïp, qağan yälü kör, tämis. 
27. Anï subuğ baralïm. Ol sub qodï bardïmïz, sanağalï 
tüšürtimiz, atïğ ïqa bayur ärtimiz, kün yämä, tün yämä yälü 
bardïmïz. Qïrqïzïğ uqa basdïmïz, 
28. sü äŋägin ačdïmïz. Qanï süsi tärilmis, süŋüšdimiz, 
sančdïmïz, qanïn ölürtimiz. Qağanqa qïrqïz bodunï ičikdi, 
yükünti, yantïmïz, Kögmän yïšïğ äbirü kältimiz. 
29. Qïrqïzda yantïmïz. Türgäs qağanta körüg kälti, sabï an-
täg: Öŋdän qağanğaru sü yorïlïm, tämis, yorïmasar, bizni, 
qağanï alp ärmis, aygučïsï bilgä ärmis, qačan äŋirsär,
30. bizni ölürtäči kük, tämis. Türgis qağanï tašïqmïs, tädi. 
On oq bodunï qalïsïz tašïqmïs, tär. Tabğač süsi bar ärmis. Ol 
sabïğ äsidip, qağanïm: Bän äbgärü tüšäyin, tädi. 
31. Qatun yoq bolmïs ärti, anï yoğlatayïn, tädi. Sü barïŋ, 
tädi, Altun yïšda oluruŋ, tädi. Sü bašï Inäl qağan, tarduš šad 
barzun, tädi. Bilgä Toñuquqa – bäŋä aydï: 
32. Bu süg ält, tädi, aqï yanïğ köŋlüŋčä ay, bän säŋä nä 
ayayïn, tädi. Kälir ärsär, kü är ökülür, kälmäz ärsär, tïlïğ, sabïğ 
alï olur, tädi. Altun yïšda olurtïmïz. 

---

293
33. Üč körüg kiši kälti, sabï bir: qaganï sü tašïqdï, on oq 
süsi qalïsïz tašïqdï, tär. Yarïs yazïda tärilälim, tämis. Ol sabïğ 
äsidip, qağanğaru ol sabïğ ït(t)ïm: Qantayïn sabïğ yana 
34. kälti, oluruŋ, täyin tämis. Yälmä, qarğu ädgüti urğïl, 
basïtma, tämis. Bög(ü) qağan baŋaru anča ayïdmïs, apa 
tarqanğaru ičrä sab ïdmïs: Bilgä Toñuquq añïğ-ol, öz-ol aŋlar, 
35. sü yorïlïm tädäči, unamaŋ. Ol sabïğ äsidip, sü yorïtdïm, 
Altun yïšïğ yolsuzun ašdïm, Ärtis ögüzüg käčigsizin käčdimiz, 
tün aqïtdïmïz. Bolučuqa taŋ öŋtürü tägdimiz. 
36. Tïlïğ kälürti sabï antağ: Yarïs yazïda on tümän sü tärilti, 
tär. Ol sabïğ äsidip, bäglär qopun 
37. yanalïm, arïğ obutï yig, tädi. Bän anča tärmän, bän 
bilgä Toñuquq: Altun yïšïğ aša kältimiz, Ärtis ögüzüg
38. käčä kältimiz, kälmiši alp tädi, tuymadï, täŋri Umay 
ïduq yär sub basa bärti ärinč, näkä täzär-biz 
39. öküš täyin, näkä qorqur-biz az täyin, nä basïnalïm, 
tägälim, tädim. Tägdimiz, yayïdïmïz, äkinti kün kälti,
40. örtčä qïzïp kälti, süŋüšdimiz. Bizintä äki učï sïŋarča 
artuq ärti. Täŋri yarlïqaduq üčün öküš täyin, biz 
41. qorqmadïmïz, süŋüšdimiz. Tarduš šad ara badï. 
Yaydïmïz, qağanïn tutdïmïz, yabğusïn, šadïn 
42. anta ölürti, äligčä är tutdïmïz, ol-oq tün bodunïn sayu 
ït(t)ïmïz. Ol sabïğ äsidip, on oq bägläri, bodunï qop 
43. kälti, yükünti, käligmä bäglärin, bodunïn itip, yïğïp 
az(č)a bodun täzmis ärti. On oq süsin sülädim, 
44. biz yämä sülädimiz, anï irtimiz, Yinčü ögüzüg käčä 
Tinsi oğlï yatïğma Bäŋligäk tağïğ … 
45. Tämir qapïğqa tägi irtimiz, anta yanturtïmïz. Inäl 
qağanqa … täzik, toqrïsïn … 
46. anta yärüki asuq bašlïğ soğdaq bodun qop kälti, ol 
küntä tägti. Türk bodun Tämir qapïğqa,
47. Tinsi oğlï yatïğma tağqa tägmis, idi yoq ärmis. Ol yärkä 
bän bilgä Toñuquq tägürtük üčün 

---

294
48. sarïğ altun, ürüŋ kümüs, qïz quduz, ägri täbi, ağï buŋsuz 
kälürti. Ältäris qağan bilgäsin üčün,
49. alpïn üčün Tabğačqa yäti yigirmi süŋüšdi, Qïtañqa yäti 
süŋüšdi, Oğuzqa bäs süŋüšdi, anta ayğučï 
50. yämä bän-ök ärtim, yağïčïsï yämä bän ärtim. Ältäris 
qağanqa …, türk Bögü qağanqa, türk Bilgä q[ağanqa]
51. Qapağan qağan … tün udïmatï, 
52. küntüz olurmatï, qïzïl qanïm tükäti, qara tärim yügürti, 
isig küčüg bärtim-ök, bän özüm uzun yälmäg yämä ït(t)ïm-oq, 
53. ar qoy, aq arğuğ ulğartdïm, basïnïğma yağïğ kälürür 
ärtim, qağanïmïn sü ältdimiz, täŋri yarlïqazu. 
54. Bu türk bodunqa yaraqlïğ yağïğ kältürmädim, tögünlüg 
atïğ yügürtmädim. Ältäris qağan qazğanmasar,
55. udu bän özüm qazğanmasar, äl yämä, bodun yämä yoq 
ärtäči ärti, qazğantuqïn üčün, uduğuzum, qazğantuqum üčün 
56. äl yämä äl boltï, bodun yämä bodun boltï. Özüm qarï 
boltïm, uluğ boltïm. Näŋ yärdäki qağanlïğ bodunqa 
57. äbün tügi bar ärsär, nä buŋï bar ärtäči ärmis. 
58. Türk Bilgä qağan äliŋä bititdim bän bilgä Toñuquq.
59. Ältäris qağan qazğanmasar, yoq ärti ärsär, bän özüm 
bilgä Toñuquq qazğanmasar, bän yoq ärtim ärsär, 
60. Qapağan qağan türk sir bodun yärintä bod yämä, bodun 
yämä, kiši yämä idi yoq ärtäči ärti. 
61. Ältäris qağan, bilgä Toñuquq qazğantuq učun, Qapağan 
qağan türk sir bodun yorïduqï bu
62. Türk Bilgä qağan türk sir bodunuğ, oğuz bodunuğ igidü 
olurur.