Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

ISLOM DAVRI QABRTOSHLARIDAGI YOZUVLAR 
Qabrtoshlar o‘tmishning o‘ziga xos san’at asari, arxitektura 
yodgorligi bo‘lib, ularni tayyorlash juda katta mehnat va 
mahoratni talab etgan. Boshlab yodgorlik uchun noyob va 
qimmatli tosh tanlangan. Tarixiy manbalarda bunday toshlar 
hukumdorlar buyrug‘iga ko‘ra ba’zan uzoq o‘lkalardan tashib 
keltirilganligi to‘g‘risida xabarlar bor. Keltirilgan ashyo tosh 
yo‘nuvchi usta(sangrez)ga topshirilgan. U toshni yo‘nib 
sandiqbichimli yoki beshikbichimli shaklga solgan. Bu orada 
toshga bitilguchi yodnoma matni ham tayyorlab qo‘yilgan. 
Matn, odatda, olim, muarrix yo shoirlar, diniy ulamolar 
tomonidan tuzilar edi. Ulug‘ kishilarga atalgan yodnomani 
tuzish uchun ba’zan ular orasida tanlov ham o‘tkazilgan. 
Oqibat, matnlardan eng ma’quli, talabga javob beradigani 
tanlab 
olinib, 
xattotga topshirilgan. 
Toshni 
bezashda 
naqqoshning xizmati ayricha o‘rin tutadi. U silliqlangan 
toshning yuzasi va yon bag‘irlarini naqshlar hamda islom 
san’atida ommalashgan geometrik shakllar bilan bezagan. 
Harqalay, keyingi jarayon xattot bilan birgalikda bajarilgan 
deya olamiz. Chunki, toshning qanchalik chiroyli chiqishi 
xattot va naqqoshning birgalikdagi mehnatiga bog‘liq edi. Bu 
yumushlar tugagach, tosh sangtaroshga topshirilgan. So‘nggi 
va eng zahmatli ishni sangtarosh yakunlagan. Shunday qilib, 
chiroyli bir qabrtoshni tayyorlash uchun oylab vaqt sarflangan.
O‘rta asr islom madaniyati tarixida turli madaniyat va 
san’at markazlarida sangtaroshlik maktablari shakllangani 
ma’lum. Bu davrlarda, ayniqsa, samarqand-kesh sangtaroshlik 
maktabi shuhrat qozongan. Samarqand-kesh ustalarining 
ishlarini boshqa yerlardagi yodgorliklarda ham kuzatamiz. Bu 

---

284
ustalarning mehnatiga talab katta bo‘lgan va e’tiborli kishilar 
xotirasiga qabrtosh yasash uchun ular taklif etilgan. 
Shakli, ishlanishiga ko‘ra turli davrlarda yaratilgan 
qabrtoshlar bir-biridan ajralib turadi. Qabrtoshlarning yuksak 
darajada ishlangan, klassik turi sandiq ko‘rinishidadir. Biz 
ularni shartli ravishda “sandiqbichimli” qabrtoshlar deb atadik. 
Shunday atalsa-da, ularning tepa qismi bo‘rtgan, ayvon 
peshtoqi ko‘rinishida. Hatto toshning to‘rt ustuni ham 
ko‘pincha saroy ustunlari shaklida. Umumiy ko‘rinishi eski 
turkiston arxitekturasiga tegishli bo‘lgan chiroyli bir uyni 
eslatadi. Bunda chuqur ma’no mujassam: qabr o‘likning uyi 
degan qarash bor. Sandiqbichimli qabrtoshlar, XIV-XVI 
asrlarda keng tarqalgan. Yodgorlik shakli, uning bezaklari 
marhumning tirikligi chog‘ida jamiyatda tutgan mavqei va 
yoshiga ham bog‘liq bo‘lgan. Xonlar, sultonlar, amirlar, 
shayxlar qabriga o‘rnatilgan toshlar nihoyatda chiroyli va 
salobatli. Ularni o‘z davrining ajoyib arxitektura obidalari 
sanash mumkin.
Qabrtoshlarning yana bir xili “beshikbichimli” toshlardir. 
Ular beshik ko‘rinishida ishlangan (kishi chaqaloqligida 
beshikda ulg‘aygani singari uning so‘ng yeri ham beshikday 
osoyishta bo‘luvi tilangan buning bilan). Ba’zilari ikki 
bo‘lakdan iborat: asosi sandiqbichimli ishlanib, usti beshik 
ko‘rinishida. Beshiktoshlarning tarixi ham uzoq. Bunday 
toshlar ham kishining tirikligidagi darajasi, yoshiga qarab 
ishlangan. Ayniqsa, o‘spirin va go‘dak o‘tganlarning 
qabrtoshlari kichik va bejirimligi bilan ajralib turadi.
Shartli ravishda “relsbichimli” deb atalayotgan qabrtoshlar, 
nisbatan, keyingi davrlarga tegishlidir. Ular ko‘rinishdan 
qirqma temir yo‘l relsiga o‘xshaydi. Shakli jo‘n, bezaklari ham 
yo‘q hisob. Marhumning tiriklik chog‘ida nisbatan quyiroq 
amalda o‘tganidan dalolat beradi. Iqtisodiy tanazzul davrida 
bunday toshlar kengroq tarqalgan.

---

285
Shakli, ishlanishi jihatidan Qashqadaryo viloyatining 
Qamashi tumanida joylashgan Hazrati Langar ziyoratgohidagi 
qabrtoshlar boshqa qabrtoshlardan butkul ayrilib turadi. 
Maqbara ichidan bir necha qabr joy olgan. Birinchi qabr ustiga 
tobutbichimli tosh qo‘yilgan. Lekin tobutbichimli toshning 
yozuvi yo‘q. Toshning bosh tomoniga tepasi mehrob shaklidagi 
toshlavh (stela) tiklangan. Marhum xotirasiga atalgan yozuv 
mana shu toshlavhda. 
Ikkinchi qabr ustidagi yodgorlikning ko‘rinishi ham 
shunday. Qabrning bosh tomoniga lavh tiklanib, yozuv ana shu 
lavhga bitilgan. Lavhning ters yog‘iga ham ramka ishlanib, 
ostiga mehrob chizilgan. Ramkaga