Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Mazmuni 
Muqaddima 
[B i l g a x o q o n s o ‘ z i ]: 
1
Bu so‘zni boshqa nashrlarda 
Buqaraq
deb o‘qiganlar. 
*
Toshning xitoycha yozuvli yog‘idagi ushbu turkiy matn 
mazmuni bitigning asosiy qismiga to‘g‘ri keladi. U Bilga xoqon 
tilidan so‘zlanmoqda. U qayerdan olingani aniq bolmagani uchun 
shu o‘rinda keltiramiz.

---

309
Ka 
(1) 
Ko‘kday (ulug‘vor) Tangridan (inoyat) topgan [
ya’ni 
Tangrining inoyatiga erishgan / Tangrining inoyati bilan
] turk 
[
ya’ni bahodir
] Bilga xoqon bu taxtga o‘tirdim.
So‘zimni 
tugal eshitgil ketimdagi ini, jiyanim, o‘g‘lonim, ittifoq, 
urug‘im, xalqim, o‘ngdagi shadapit beklar, chapdagi tarxanlar, 
buyruq beklar, o‘ttiz ......(2) to‘qqiz o‘g‘uz beklari, xalqi, bu 
so‘zlarimni yaxshilab eshit, diqqat bilan tingla.
Oldinga – kun chiqarga, o‘ngga – janubga, orqaga – kun 
botarga, chapga – shimolgacha bo‘lgan oraliqdagi xalq 
butunlay menga qaraydi. Shuncha xalqni (3) shod etdim. U 
endi yovuz emas. Turk xoqoni O‘tukan yishda tursa, elda 
tashvish yo‘q.
Sharqqa – Shantung dashtiga qadar lashkar tortdim, 
dengizga bir oz yetmadim. Janubga – To‘quz arsanga qadar 
lashkar tortdim, Tuputga bir oz yetmadim. G‘arbga – Yinchu 
o‘guzni (4) kechib, Temir qopiqqa qadar qo‘shin tortdim. 
Shimolga – Yer Bayirqu yerigacha qo‘shin tortdim, shuncha 
yerga qadar yurish qildim. O‘tukan yishda yaxshi hokim yo‘q 
ekan. Elni tutg‘uchi yer O‘tukan yish ekan. Bu yerda o‘tirib, 
tabg‘ach xalqi bilan (5) murosa qildim.
Oltin, kumush, ichkilik, ipakni son-sanoqsiz berayotgan 
tabg‘ach xalqi so‘zi shirin, ipakligi nafis ekan. Shirin so‘zi, 
nafis ipakligi bilan avrab, yiroq xalqni shunday yaqinlashtirar 
ekan. Yaqin bo‘lgandan so‘ng yovuz bilimini u yerda ko‘rsatar 
ekan. (6) Yaxshi, dono kishini, yaxshi, bahodir kishini tinch 
qo‘ymas ekan. Biror kishi adashsa, urug‘i, xalqi, uyi-
yopinchig‘igacha qo‘ymas ekan. Shirin so‘ziga, nafis shoyisiga 
aldanib, ko‘p turk xalqi, o‘lding. Turk xalqi, ayriming janubga 
Chug‘ay yish, To‘g altun (7) dashtiga manzil qilay desa, turk 
xalqining ayrimini u yerda yovuz kishi shunday pishiqlar ekan: 
yiroq bo‘lsa, yomon ipaklik berur, yaqin bo‘lsa, yaxshi ipaklik 
berur, deya shunday pishiqlar ekan. Bilimsiz kishi u so‘zni 
olib, [o‘sha gapga inonib] yaqin borib, ko‘p kishi o‘lding. (8) U 

---

310
yerga borsang, turk xalqi, o‘lajaksan. O‘tukan yerda turib 
karvon yuborib tursa, hech bir tashvish yo‘q. O‘tukan yishda 
turilsa, mangu elni tutib turajaksan. Turk xalqi, to‘kis 
ishonuvchisan. Sodda bilan ayyorni ajratmaysan. Bir 
tutoqsang, soddani ham ayamaysan. O‘shandayliging (9) uchun 
(seni) ardoqlagan xoqoningning so‘zini olmayin har yerga 
tarqab ketding. U yerda xo‘p g‘oyib bo‘lding, badar ketding. 
O‘shandan qolganing har yerda xo‘p o‘lib-tirilib yurar eding. 
Tangri yorliqagani uchun, qobiliyatim, baxtim bor uchun 
xoqon bo‘ldim. Xoqon bo‘lib, (10) yo‘q, qashshoq xalqni 
butunlay oyoqqa qo‘ydim. Qashshoq xalqni boy qildim, oz 
xalqni ko‘paytirdim. Yoki bu so‘zimda yolg‘on bormi?