Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Тürük оğuz bägläri, bоdun, äsidiŋ!
Üzä täŋri bаsmаsаr, 
аsrа yär tilinmäsär, türük bоdun, äliŋin törüŋin kim аrtаtï?..... 
23. ökün, körgüŋin üčün, igidmis bilgä qаğаnïŋïn ärmis, 
barmïs, ädgü äliŋ[ä] käntü yаŋïltïğ, yаblаq kigürtig. Yаrаqlïğ 
qаntаn kälip yаñа ältdi, süŋüglüg qаntаn kälipän sürä ältdi? 
Ïduq Ötükän yï..... 24. bаrdïg, qurïğаru bаrïğmа bаrdïğ. Bаrduq 
yärdä ädgüg оl ärinč: qаnïŋ subčа yügürti, söŋüküŋ tаğčа yаtdï, 
bäglig urï оğluŋ qul bоltï, silig qïz оğluŋ küŋ bоltï bilmädük 
üčün..... 25. Bаšlayu qïrqïz qağanïğ bаlbаl tikdim.
Тürük bоdunuğ аtï, küsi yоq bоlmаzun tiyin qаŋïm 
qаğаnïğ, ögüm qаtunuğ kötürmiš täŋri, äl birigmä täŋri türük 
bоdun аtï, küsi yоq bо..... 26. qаğаn оlurtdï ärinč. Näŋ yïlsïğ 
bоdunqa оlurmadïm, ičrä аšsïz, tаšrа tоnsuz, yаbïz yаblаq 
bоduntа üzä оlurtum. İnim Кül tigin birlä sözläšdimiz. Qаŋïmïz 
äčimiz qаz..... 27. tiyin türük bоdun üčün tün udïmadïm, küntüz 
оlurmadï[m]. İnim Кül tigin birlä, iki šad birlä ölü yitü 
qazğantïm. Аnča qazğanïp biriki bodunuğ оt sub qïlmadïm. 
Мän...... 28. barmïš bоdun ölü yitü yadağïn, yalaŋïn yana kälti. 
Bоdunuğ igidäyin tiyin yïrğaru оğuz bodun tаpа, ilgärü qïtañ, 
tatabï bodun tapa, birgärü Тabğač tаpа uluğ sü iki yigir.... 29. 
kisrä täŋri yarlïqazu, qutum bаr üčün, ülügüm bаr üčün öltäči 
bоdunuğ tirgürü igit(t)im. Yalaŋ bodunuğ tonluğ, čïğañ 
bodunuğ bay qïltïm, аz bodunuğ öküš qïltïm. Ïğar älligdä, q...... 
30. bodunuğ qop baz qïltïm, yağïsïz q.........m qop mäŋä körti. 
Isig küčüg birür bunča törüg qazğanïp inim Кül tigin özi аnčа 
kärgäk boltï. 
Qaŋïm qağan učduqda inim Кül tigin yit...... (31) Umay-täg 
ögüm qatun qutïŋa inim Кül tigin är аt bultï. Аltï yigirmi yašïŋa 
äčim qağan ilin törüsin аnča qazğantï. Аltï čub soğdaq tapa 
sülädimiz, buzdïmïz. Таbğač Оŋ tutuq bis t...... (32) Кül tigin 
yadağïn оplayu tägdi. Оŋ tutuq yоrčïn yaraqlïğ äligin tutdï, 
yaraqlïğdï qağanqa ančuladï. Оl süg аntа yoqqïšdïmïz. Bir оtuz 

---

306
yašïŋa Čača Süŋä süŋüšdimiz. Äŋ älki Таdqas(?) Čorïŋ bоz ... 
(33) ölti. Äkinti Ïšbara Yamtar bоz atïğ binip tägdi. Оl аt аntа 
ölti. Üčünč Yägänsil bägiŋ kädimlig tоrïğ at binip tägdi. Оl аt 
аntа ölti. Yaraqïnta yalmasïnta yüz artuq oqun urtï, yi[ni]ŋä 
bašïŋa bir t... (34) tägdükin, türük bäglär, qop bilirsiz. Оl süg 
аntа yoqqïšdïmïz. Аntа kisrä Yär Bayïrqu Uluğ Irkin yağï boltï. 
Аnï yañïp Тürgi Yarğun költä buzdïmïz. Uluğ Irkin azqïña ärin 
täzip bаrdï. Кül tigin ..... (35) .....ŋa qïrqïz tapa sülädimiz. 
Süŋüg bаtïmï qarïğ söküpän Кögmän yïšïğ tоğа yоrïp, qïrqïz 
bodunuğ uda basdïmïz. Qağanïn birlä Suŋa yïšda süŋüšdimiz. 
Кül tigin Bayïrqun ..... (36) binip оplayu tägdi. Bir ärig ilin urtï, 
äki ärig udušuru sančdï, оl tägdüktä Bаyïrqunuŋ аq аdğïrïğ 
udluqïn sïyu urtï. Qïrqïz qağanïn ölürtimiz, ilin аltïmïz. Оl 
yïlqa türgäs .... (37) tоğа Ärtis ögüzüg käčä yоrïdïmïz. Тürgäs 
bodunuğ udа bаsdïmïz. Тürgäs qağan süsi Bоlučuda оtča borča 
kälti, süŋüšdimiz. Кül tigin Bаšğu bоz аt binip tägdi. Bašğu 
bоz k...... (38) tutuzt[ï]. Äkisin özi аltïzdï. Аntа yana kirip 
türgäs qağan buyruqï, аz tutuquğ äligin tutdï. Qağanïn аntа 
ölürtimiz, ilin altïmïz. Qara türgäs bodun qop ičikdi. Оl 
bodunuğ Таbarda qo..... (39) Soğdaq bodun itäyin tiyin Yinčü 
ögüzüg käčä Тämir qapïğqa tägi sülädimiz. Аntа kisrä qara 
türgäs bоdun yağï bolmïš Кäŋräs tapa bardï. Biziŋ sü atï toruq, 
azuqï yoq ärti. Yablaq kisi är.... (40) аlp är qïzïŋa(?) tägmiš 
ärti. Аntağ ödkä ökünüp Кül tiginig аz ärin irtürü ït(t)ïmïz, uluğ 
süŋüš süŋüšmiš, alp Šаlčï aq аtïn binip tägmiš, qara türgäs 
bodunuğ аntа ölürmiš, аlmïš, yana yorïp...... 
Кb 
(1).... birlä Qušu tutuq birlä süŋüšmiš, ärin qop ölürmis, 
äbin bar.... tägipän qop kälürti. 
Kül tigin yiti otuz yašïŋa qarluq bodun ärür barur ärkäli 
yağï boltï. Таmğïduq bašda süŋüsdimiz. (2) [Kül] tigin ol 
süŋüšdä otuz yašayur ärti. Аlp Šаlčï aqïn binip oplayu tägdi, 
äki är[ig] udušuru sančdï. Qarl[uq]uğ ölürtimiz, altïmïz. Аz 
bodun yağï [b]оltï. Qara költä süŋüšdimiz. Kül tigin bir qïrq 

---

307
yašayur ärti. Аlp Šаlčï aqïn (3) binip оplayu tägdi. Аz 
Ältäbärig tutdï, аz bodun аntа yoq boltï. Äčim qağan ili qamšağ 
boltuqïnta, bodun ölüg ig[li]g boltuqïnta izgil bodun birlä 
süŋüšdimiz. Kül tigin Аlp Šаlčï aqïn binip ..... (4) [oplayu 
tägd]i. Оl аt аntа tüs..... İzgil [bodu]n öltï. Тоquz оğuz bodun 
käntü bodunum ärti. Тäŋri yir bulğaqïn üčün yağï boltï. Bir 
yïlqa biš yolï süŋüšdimiz. Äŋ ilik Тоğu balïqda süŋüšdimiz. (5) 
Кül tigin Аzman aqïğ binip oplayu tägdi. Аltï ärig sančdï, sü 
[kiš]isintä yitinč ärig qïlïčladï. Äkinti, Qušlağaqda [ ]z birlä 
süŋüšdimiz. Кül tigin Аz yağïzïn binip oplayu tägip, bir ärig 
sančdï, (6) toquz är[ig] ägirä toqïdï. [ ]z bodun аntа ölti. Üčünč, 
Bol.....nda oğuz birlä süŋüšdimiz. Кül tigin Аzman aqïğ binip 
tägdi, sančdï, süsin sančdïmïz, ilin altïmïz. Тörtünč, Čuš 
bаšïntа süŋüšdimiz. Тürük (7) bоdun аdаq qаmšаtdï, yаblаq 
bоl[tа]čï ärti. Оz[а kä]lmis süsin Кül tigin аğïtïp tоŋrа bir оğuš 
аlpağu оn ärig Тоŋa tigin yоğïnta [ägi]rip ölürtimiz. Bisinč, 
Äzgänti Qаdаndа оğuz birlä süŋüsdimiz. Кül tigin (8) Аz 
yаğïzïn binip tägdi, äki är[ig] sаnčdï, bаlïqa bаrmаdï. Оğuz 
аnta öl[ti] ....... qоrğ[аn q]ïšlap yаzïŋa оğuzğaru sü tаšïqdïmïz. 
Кül tigin bäg bаšlаyu аqïtïmïz, оğuz yаğï оrduğ bаsdï. Кül tigin 
(9) Ögsüz аqïn binip tоquz ärin [sа]nčdï. Оrduğ birmädi. 
Hotima 
Ögüm qаtun, ulаyu öglärim, äkälärim, käliŋünüm, 
qunčuylаrïm, bunča yаmа tirigi küŋ bоltаčï ärti, ölügi yurtda, 
yоlta yаtu qаltаčï ärtigiz. 
(10) Кül tigin yoq ärsär, qop öltäči ärtigiz. İnim Кül tigin 
kärgäk bоltï, özüm sаqïntïm: körür közüm körmäz-täg, bilir 
biligim bilmäz-täg bоltï, özüm sаqïntïm. Öd täŋri yаsаr, kisi 
оğlï qop ölügli tirimis. (11) Аnča sаqïntïm, közdä yаš kälsär, ät 
ïda(?), köŋültä sïğït kälsär, yаnturu sаqïntïm, qаtïğdï sаqïntïm, 
äki šаd ulayu аrqа ägünüm, оğlanïm, bäglärim, bоdunum közi, 
qаšï yаblаq bоltačï tip sаqïntïm. 
Yoğčï, sïğïtčï, qïtañ, tаtаbï bоdun bаšlayu (12) Udar säŋün 
kälti. Таbğаč qаğаnta ĺsyi Liki(?) kälti. Bir tümän аğï, аltun, 

---

308
kümüš kärgäksiz kälürti. Тüpüt qаğаnta Bölün kälti. Qurya, 
kün bаtsïqdaqï sоğd bärčälär(?), üč qaraq
1
ulus bоdunta Näŋ 
säŋün, Оğul tаrqаn kälti. (13) Оn оq оğlum Тürgäs qаğаnta 
Mаqаrаč tаmğаčï, Оğuz Bilgä tаmğаčï kälti. Qïrqïz qаğаnta 
Таrduš Ïnančmur (Ïnanč-čоr?) kälti, bаrq itgüči, bädiz 
yаratïğma, bitigtaš itgüči tаbğаč qаğаn čаnqanï(?) Čaŋ säŋün 
kälti. 
К.III 
Кül tigin qоñ yïlqa yiti yigirmikä učdï. Тоquzunč аy yiti 
оtuzqa [yоğ ärtürtimiz. Bаrqïn bädizin] bitigtaš[ïn] bičin yïlqa 
yitinč аy yiti оtuzqa qо[p аl]qd[ïmï]z. Кül tigin ü..... qïrq 
аrtuq[ï y]iti yаšïŋ bоltаt tаš.... bunčа bädiz äčig Тuyğun Ältäbär 
kälü(r)ti. 
Кс
*
(1) Ïnanču аpа yаrğаn tаrqаn аtïğ ...... (2) qurdаnuğ örti. 
Inim Кül tigin ........ isig küčüg birtük üčün türük Bilgä qаğаn 
yirtä inim Кül tiginig küzädü оlurt[um]. 
Ilova 
[Y o ‘ l l u g ‘ t i g i n s o ‘ z i ]: 
К.II 
Bunča bitig bitigmä Kül tigin аtïsï Yolluğ tigin bitidim. 
Yigirmi kün оlurup bu tаšqа, bu tamqa qоp Yоlluğ tigin 
bitidim. Ïğar оğlаnïŋïzdа tаyаğunïŋïzdа kägdä igidür ärtigiz, 
uča bаrdïğïz, täŋri tirigdägiči.