Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Mazmuni
(1) Bilga To‘nyuquq-man. O‘zim Tabg‘ach elida voyaga yetdim. (O‘sha kezlar) turk xalqi Tabg‘achga qaram edi. (2) Turk xalqi xonini topolmay, (avvaliga) Tabg‘achdan ayrildi, o‘z xoniga ega bo‘ldi, (keyin yana) xonini qo‘yib, 295 Tabg‘achga qayta qo‘shildi. Tangri shunday degan shekilli: “Xon berdim, (3) xoningni qo‘yib, taslim bo‘lding”. Taslim bo‘lgani uchun tangri “o‘l” degan [ya’ni qarg‘agan] shekilli, turk xalqi o‘ldi, tugadi, yo‘q bo‘ldi, turk sir xalqi yerida (4) (hech bir) urug‘ qolmadi. To‘qayda, tog‘u toshda qolgani to‘planib, yetti yuz kishi bo‘ldi. Uning ikki bo‘lagi otliq edi, bir bo‘lagi yayov edi. Yetti yuz kishini (5) xushyor qiladigan ulug‘i shad edi. “Yig‘il!” – dedi. Yig‘adigani men edim – bilga To‘nyuquq. Xoqonni-mi qistayin dedim, (so‘ng) o‘ylab qoldim: “(Birov) turuq buqa bilan semiz buqani tezagidan (6) bilsa, (birov bu) semiz buqa, (bu) turuq buqa deya bilmas emish [ya’ni semiz buqa bilan turuq buqani ajratolmas ekan]”, – deb shunday o‘yladim. O‘shandan so‘ng, tangri bilim bergani uchun, o‘zim-oq xoqonni qistadim. Bilga To‘nyuquq bo‘yla bag‘a tarqan (7) bilan Eltaris xoqon topishib [birgalashib], janubda tabg‘achni, sharqda qitanni, shimolda o‘g‘uzni ko‘plab o‘ldirdi. Bilimdoni, chabisi mening o‘zim edim. Chug‘ay quzini, Qoraqumni (egallab) turar edik. (8) Kiyik yeb, tovushqon yeb kun kechirar edik, xalqning bo‘g‘zi to‘q edi. Dushmanimiz tegrada qanot yoydi, biz shay edik. Shunday yashar erk eli. O‘g‘uzdan (sir bilish uchun jo‘natilgan) ko‘ruvchi (qaytib) keldi. (9) Ko‘ruvchining xabari shunday: “To‘quz o‘g‘uz xalqi ustidan (bir) xoqon taxtga o‘tirdi, – der, Tabg‘achga Qo‘ni sangunni yuboribdi, Qitanga To‘ngra Semni yuboribdi. (ulardan) shunday xabar aytib yuboribdi: “Ozgina turk xalqi (10) yurgan emish, xoqoni alp ekan, kengashchisi dono ekan. O‘sha ikki kishi bor bo‘lsa, seni – tabg‘achni o‘ldirajak, deyman, shimolda qitanni o‘ldirajak, derman, meni – o‘g‘uzni (11) ham o‘ldiradi, deyman. Tabg‘ach, sen o‘ngdan hujum qil! Qitan, sen oldindan hujum qil! Men chapdan hujum qilay. Turk sir xalqi yerida ega yurmasin. Uddalansa, egasini yo‘q qilaylik, (12) derman”. O‘sha xabarni eshitib, tun uyqum kelmadi, kunduz o‘ltirgim kelmadi. Shundan keyin xoqonimga o‘tindim. 296 Shunday o‘tindim: “Tabg‘ach, o‘g‘uz, qitan – bu uchovi qamal qilsa, (13) (qurshovda) qolajakmiz, (xuddi) vujudning ichu tashini tutgandek bo‘lamiz. Yupqa narsa yengishga arzimas emish, ingichka narsa uzishga arzimas, ingichka qalin tortsa, yengadigan alp ermish, ingichka (14) yo‘g‘on tortsa, uzadigan alp emish. Sharqda qitandan, janubda tabg‘achdan, g‘arbda qurdandan, shimolda o‘g‘uzdan ikki-uch ming urush qilib keladigan lashkarimiz bormidi, nima?” – shunday o‘tindim. (15) Xoqonim men o‘zim bilga To‘nyuquqning o‘tinmish o‘tinchimni eshitib turdi, (keyin): “Ko‘nglingga qarab ish tut”, – dedi. Ko‘k o‘ngni yuqorilab (lashkarni) O‘tukan yishga soldim. Inigak ko‘lini kechib To‘g‘ladan o‘g‘uz keldi. (16) Lashkari uch ming ekan, biz ikki ming edik, urushdik. Tangri yorliqadi, qochirdik, daryoga tushdi. Qochgan yo‘lida yana o‘ldi chog‘i. Shundan so‘ng o‘g‘uz butunlay (taslim bo‘lib) keldi. (17) Keltirdim ham turk xalqini O‘tukan yerga men o‘zim bilga To‘nyuquq. O‘tukan yerga qo‘nibdi, deb eshitib, janubdagi xalq, g‘arbdagi, shimoldagi, sharqdagi xalq keldi. (18) Ikki ming edik biz, ikki (to‘da) cherik bo‘ldi. Turk xalqi el bo‘libdiki, turk xoqoni taxtga kelibdiki, Shantung shahriga, dengizu daryolarga [katta suvlarga] yetgani yo‘q edi. Xoqonimga o‘tinib, lashkar eltdim. (19) Shantung shahriga, dengizu daryolar[katta suvlar]gacha yetkazib bordim. Yigirma uch shahar mag‘lub bo‘ldi. Uyqusini buzib, yurtida yengilib qolar edi. Tabg‘ach xoqon yovimiz edi, o‘n o‘q xoqoni yovimiz edi. (20) Qo‘shilib, qirg‘iz kuchli xoqon ham bizga yov bo‘ldi. O‘sha uch xoqon fikrlashib: “Altun yish uzra bostirib boraylik, – debdi, shunday fikrlashibdi. – Sharqqa – turk xoqoniga lashkar tortaylik, – debdi. – Unga lashkar tortilmasa, g‘azablangan chog‘da, u bizni (yengadi), (21) xoqoni alp ekan, kengashchisi dono ekan, g‘azablangudek bo‘lsa, o‘ldiradigan ko‘rinadi. Uchovlab yopirilib, lashkar tortaylik, uni yo‘q qilaylik”, – debdi. Turgash xoqon shunday 297 debdi: “Mening xalqim u yerda, – debdi. – (22) Turk xalqi ham sarosimadadir, – debdi. – O‘g‘uzi ham tarqoqdir”, – debdi. O‘sha xabarini eshitib, tunlari uyqum kelmas edi, kunduzlari o‘tirgim kelmas edi. Shunday o‘yladim: “A ... (23) ... a lashkar tortaylik ..., – dedim. Ko‘gman yo‘li bitta ekan, bekilgan [qor bosgan], deb eshitib: “Bu yo‘ldan yursak, yaramaydi”, – dedim. Yerchi [bu yerlarni biladigan kishi] so‘radim. Cho‘llik az kishini topdim. (24) “O‘zim az, yerim ...”, uni bil ... ekan, bir turar joyi bor ekan. “Ani (daryosi) bilan borgan, o‘sha yerda tunab, bir otlig‘ (yo‘l) bosadi”, – deganda: “O‘sha yo‘l bilan yurilsa, ma’qul”, – dedim, shunday xayol qildim. Xoqonimga (25) o‘tindim, lashkarni yo‘lga soldim, “ot sol!” – dedim. Aq tarmalni kechib ildam yo‘lladim, otga mindirib qorni kechdim. Yuqoriga otni yetaklab, yayov, yog‘ochga tayanib (tepalikka) chiqardim. Oldindagi erlar (26) yuqori ko‘tarilib butalar bor tepalikdan oshdik. Qiynalib indik. O‘n kecha deganda yondagi to‘siqni aylanib o‘tdik. Yerchi yo‘lni yanglishib, bo‘g‘izlandi. Xafa bo‘lib xoqon: “Elib ko‘r, – dedi. – (27) Ani suvidan boraylik”. O‘sha suvning quyi tomoniga bordik, (lashkarni) sanagali tushirdik, ot(lar)ni butalarga boylar edik. Kunu tun yelib bordik, qirqizni (g‘aflat chog‘ida) qo‘qqisdan bosdik. (28) Lashkar jag‘ini ochdik [xayoxuy soldik]. Xoni, lashkari terildi, jang qildik, sanchdik, xonini o‘ldirdik. Xoqonga qirqiz xalqi taslim bo‘ldi, yukundi. Qaytdik, Ko‘gman yishni aylanib keldik. (29) Qirqizdan qaytdik. Turgash xoqondan (sir bilish uchun jo‘natilgan) ko‘ruvchi (qaytib) keldi. (Keltirgan) xabari shunday: “Sharqdan xoqonga lashkar yo‘llaylik, – debdi. – Yo‘llanmasa, u bizni (yengadi), xoqoni alp ekan, kengashchisi dono ekan, g‘azablangudek bo‘lsa, (30) bizni o‘ldirajak ko‘rinadi, – debdi. – Turgash xoqoni maydonga chiqibdi, – debdi. – Tabg‘ach lashkari (ham) bor ekan”. 298 O‘sha xabarni eshitib, xoqonim: “Men uyga tushib chiqay, – dedi. (31) Xotun o‘lgan edi. – Uning marosimini o‘tkazay, – dedi. – Lashkar, boring! – dedi. – Altun yishda o‘tiring, – dedi. – Lashkarboshi Inal xoqon, tardush shadi borsin”, – dedi. Bilga To‘nyuquqqa – menga aytdi: (32) “Bu lashkarni elt, – dedi. – Sahiyligu qattiqqo‘llikni ko‘nglingga qarab qil, men senga nima ham derdim, – dedi. – (Yov) kelar bo‘lsa, dovrug‘li erlarni yo‘lla, kelmas ersa, gap-so‘zini [sirini], xabarini olib tur”, – dedi. Altun yishda o‘rnashdik. (33) Uch ko‘ruvchi kishi keldi, so‘zi bir: “Xoqoni lashkar bilan maydonga chiqdi, o‘n o‘q lashkari bekamu ko‘st maydonga chiqdi, – der. Yaris dashtida terilaylik”, – debdi. O‘sha xabarni eshitib, xoqonga o‘sha xabarni aytib yubordim, “qanday qilay?” degan xabarni yetkazib, (javobini olib) qaytib (34) keldi. “Tek turing! – degan emish. – Yelma, pistirmani yaxshilab mustahkamla, (yovga) bostirib qo‘yma”, – debdi. Bo‘gu xoqon menga shunday aytib yuboribdi, apatarxonga [bosh qo‘mondonga] maxfiy xabar yuboribdi: “Bilga To‘nyuquq (yov qarshisida) yovuz [o‘jar, tap tortmas], o‘zi-yoq anglaydi [o‘z bilganini qiladi]. (35) Lashkar tortaylik deganiga unamang”. O‘sha xabarni eshitib, lashkarni yo‘lga soldim. Altun yishni yo‘lsiz oshdim, Ertish daryosini kechiksiz kechdik, tun to‘xtamadik. Bo‘luchuga tong ottirib yetib bordik. (36) Gap-so‘zini [sirini] bilib keltirgan xabari shunday: “Yaris dashtida o‘n tuman [yuz ming] lashkar terildi”, – der. O‘sha xabarni eshitib, beglar yoppasiga: (37) “Qaytaylik, halol (kishining) uyati yaxshi [or-nomusini saqlagani yaxshi]”, – dedi. Men shunday derman, men bilga To‘nyuquq: “Altun yishni oshib keldik, Ertish daryosini (38) kechib keldik. Kelgani alp, deganlar. (Yov bizni) tuymadi. Tangri Umay, muqaddas yer-suv bosib bergan shekilli, nega tezarmiz (39) (yovni) ko‘p deya, nega qo‘rqarmiz, (o‘zimizni) oz deya. Qani, 299 bosaylik, hujum qilaylik”, – dedim. Hujum qildik, tor-mor qildik. Ikkinchi kun keldi, (40) yong‘inday qizib keldi, urushdik. Biznikidan ikki qanoti yarimcha ortiq edi. Tangri yorliqagani uchun ko‘p deya, biz (41) qo‘rqmadik, urushdik. Tardush shadi aralashdi. Tor-mor qildik, xoqonini tutdik, yabg‘usini, shadini (42) o‘sha yerda o‘ldirildi. Elliktacha erni tutdik, o‘sha kechadayoq (ularni) xoqoni tomon jo‘natib yubordik. O‘sha xabarni eshitib, o‘n o‘q beglari, xalqi yoppasiga (43) keldi, bosh egdi. Kelgan beklarini, xalqini tartibga solib, yig‘ib, ozgina xalq qochgan edi, o‘n o‘q lashkarini jangga yubordim. (44) Biz ham lashkar tortdik, uni quvdik, Yinchu o‘guzni kechib Tinsi o‘g‘li yotadigan Bangligak tog‘ni ... (45) Temir qopiqqacha quvib bordik, o‘sha yerdan qaytardik. Inal xoqonga ... arab, to‘xrini ... (46) O‘shanda boshiga yoriq dubulg‘a kiygan so‘g‘daq xalqi yoppasiga keldi, o‘sha kuni urush qildi. Turk xalqi Temir qopiqqa, (47) Tinsi o‘g‘li yotadigan toqqa yetdi, egasi yo‘q ekan. O‘sha yerga men – bilga To‘nyuquq yetkazib borganim uchun (48) sariq oltin, oq kumush, qiz-juvon, egri tuya, ipaklik hadsiz keltirdi. Eltarish xoqon allomasi bilan bo‘lgani uchun, (49) alpi bilan bo‘lgani uchun Tabg‘achga o‘n yetti bor jang qildi, Qitanga yetti bor jang qildi, O‘g‘uzga besh bor jang qildi. O‘shanda kengashchi (50) ham mening o‘zim edim, urushuvchisi ham men edim. Eltarish xoqonga ..., turk Bo‘gu xoqonga, turk Bilga xoqonga ... (51) Qapag‘an xoqon ... tun uxlamadi, (52) kunduz o‘tirmadi, qizil qonimni tugatib, qora terim yugurtib, mehnatimni, kuchimni berdim-ku, axir. Men o‘zim uzoqlarga bosqinni ham uyushtirdim-ku, axir. (53) Qo‘ng‘ir qo‘y, oq otni ulg‘aytirdim. Bosadigan yovni poymol qilg‘uchi edim. Xoqonim bilan lashkar tortdik, tangri yorliqasin! (54) Bu turk xalqiga yaroqli yovni keltirmadim, yalovli otini yugurtirmadim. 300 Eltarish xoqon zafar qozonmaganida, (55) uning bilan mening o‘zim zafar qozonmaganimda, yurt ham, xalq ham yo‘q bo‘lar edi. (Xoqon) zafar qozongani uchun, mening xushyorligim, zafar qozonganim uchun, (56) el ham el bo‘ldi, xalq ham xalq bo‘ldi. O‘zim qaridim, ulg‘aydim. Har yerdagi xoqonli xalqqa, (57) don-duni bor bo‘lsa, nima g‘ami bo‘lardi? (58) (Ushbu bitigni) turk Bilga xoqon elida yozdirdim men bilga To‘nyuquq. (59) Eltaris xoqon zafar qozonmaganida, yo‘q bo‘lganida, men o‘zim bilga To‘nyuquq zafar qozonmaganimda, men bo‘lmaganimda, (60) Qapag‘an xoqon turk sir xalqi yerida bo‘y ham, xalq ham, kishi ham ega bo‘lmas edi. (61) Eltaris xoqon, bilga To‘nyuquq zafar qozongani uchun Qapag‘an xoqon turk sir xalqi yurgan bu ... (62) Turk Bilga xoqon turk sir xalqini, o‘g‘uz xalqini boshqarib turibdi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|