Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Unlilar cho‘ziqligi 
Turkiy tillarda unlilar cho‘ziqligi ikki xil ko‘rinishda amal 
qiladi: 
“birlamchi” 
hamda 
“ikkilamchi” 
cho‘ziqlik. 
“Ikkilamchi” cho‘ziqlik keyingi hodisa bo‘lib, tovush 
o‘zgarishi, ko‘proq, so‘zdagi undoshning tushishi natijasida 
yuzaga keladi. Masalan: 
bigiz>biiz, šahar>šaar, oğul>uul 
singari. “Ikkilamchi” cho‘ziqlik shevalarda, og‘zaki nutqda tez-
tez kuzatiladi.
“Birlamchi” cho‘ziqlik tovush o‘zgarishi natijasida yuzaga 
kelgan emas, turkiy tillarda azaldan bor.
Turkshunoslikda ayrim turkiy tillarda amal qilayotgan 
“birlamchi” 
cho‘ziq unlilar 
masalasi tugal 
yechimini 
topganicha yo‘q. Muhimi shundaki, hozirgi turkman adabiy 
tilida, shuningdek, o‘zbek xorazm shevalarining o‘g‘uz 
guruhlarida “birlamchi” etimologik cho‘ziq unlilar hozir ham 
amal qilmoqda. Biroq, mazkur unlilarning yuzaga kelish tarixi, 
yozma yodgorliklar tilida tutgan o‘rni xususida aniq-taniq 
xulosaga kelish mushkul. 
Yozma yodgorliklar tilida “birlamchi” cho‘ziqlik ora-chora 
uchrab turadi. Buni matnlarda cho‘ziq unlilarning maxsus ifoda 
etilganligida xam ko‘rish mumkin. Chunonchi, uyg‘ur xatida 
cho‘ziqlikni ifodalash uchun ba’zan harflarni qo‘shaloq yozish 
hollari kuzatiladi. Masalan, ST da: 
yiil
– yel, shamol (VI.9.15), 
küü
– dovrug‘, ovoza (V.7.11), 
süü
–lashkar, cherig (V.3.18), 
süülä
– qo‘shin tort- (V.71.12), 
yüüz
– 100 (V.51.24), 
yuul
– 
buloq, chashma (VI.26.26), 
oot
- o‘t, olov (V.56.25), 
yooğ
– 
yuqori, cho‘qqi (V.13.18). Muhimi, bir so‘z bir matnning 
o‘zida oddiy shaklda ham, qo‘shaloq belgi bilan ham yozilishi 
mumkin: 
yiil
(VI.9.15)//
yil
(V.45.10), 
yüüz
(V.51.24)//
yüz

---

119
(V.15.19). “Hibatu-l-haqoyiq”ning uyg‘ur yozuvli A nushasida 
(Arat 1992 bo‘yicha): 
uul
– asos (81.3), 
yool
– yo‘l (94.4).
Arab yozuvli turkiy matnlarda [a] ning cho‘ziqligini 
ifodalash uchun qo‘shaloq “alif” harfidan foydalanilgan. 
Masalan, “Devonu lug‘atit turk”da: جاا 
aač
– och, suq, ش اا
aaš
– osh, ovqat, ل اا
aal
– hiyla, ف اا 
aaw
– ov. 
Matnlarda lab unlilarining cho‘ziqligini ifodalashda 
qo‘shaloq “vav”dan foydalanilgan:
ööl
– ho‘l.
Ma’lumki, arab yozuvli turkiy matnlarda unlilar “aliv”, 
“vav”, “ya” harflari yoki harakatlar bilan ifoda etilgan. 
Unlilarning “aliv”, “vav”, “ya” harflari bilan yozilishini ba’zi 
olimlar cho‘ziqlikning ifodasi deb biladilar. Bu fikrga 
qo‘shilish qiyin. Mazkur imlo xususiyati faqat cho‘ziqlik bilan 
bog‘liq emas. Bunga turkiy yozuv an’anasining davomi sifatida 
yondashilgani ma’qul. Sababi shundaki, uyg‘ur xatida unlilar, 
cho‘ziq-qisqaligidan qat’i nazar, yozuvda mantazam tarzda 
ifoda etilavergan. Turklar arab xatini o‘zlashtirganlarida 
imlodagi ana shu prinsipni saqlab qoldilar. Shunga binoan, arab 
xati asosidagi turkiy yozuvda unlilar uchun “aliv”, “vav”, “ya” 
harflaridan foydalaniladigan bo‘ldi. 
Ta’kidlash kerakki, yozma yodgorliklar tilida “birlamchi” 
cho‘ziq unlilar fonema darajasida amal qilgani dargumon. 
Harg‘alay, ular oddiy unlilarning fonetik varianti sifatida 
qo‘llangan ko‘rinadi.