Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

ر
va 
ز
harflari ham qo‘shilgan. Bu alifbodagi harflar ketma-ketligi 
quyidagicha: 
ي ﻻ ه و ن م ل ک ق ف غ ع ظ ط ض ص ش س ز ر ذ د خ ح ج ث ت ب ا

---

109
Ba’zi olimlar Zahiriddin Bobur o‘z yozuvini uyg‘ur xati 
negizida tuzgan, deb qaramoqdalar. Lekin, yuqorida keltirilgan 
alifbolar bu fikrni tasdiqlamaydi. Bizningcha, muallif xatt-i 
boburiyni boshqa biror alifbo asosida tuzgan bo‘luvi kerak. 
 
LOTIN YOZUVI 
Turkshunoslikda Codex Cumanikus deya atalgan asar 1303 
yili italyan va nemis missionerlari tomonidan lotin alifbosida 
yozilgan. U lotincha-forscha-qipchoqcha (kumancha) lug‘at, 
qisqa grammatika, nasihat va duo parchalaridan tuzilgan. 
Undagi turkiy (qipchoqcha) matnlar ham lotin xatidadir. 
S o‘ r o q v a t o p sh i r i q l a r: 
Tutkiy xalqlarning yozuv madaniyati tarixi, yozuv amaliyotining 
boshlanishi to‘g‘risida qanday bilimga egasiz? 
Fanda ko‘k turk yozuvining kelib chiqishi tog‘risida qanday 
qarashlar bor? 
Ko‘k turk yozuvining imlo o‘zgachaliklari qay bir belgilarda 
ko‘zga tashlanadi? 
Uyg‘ur yozuvining kelib chiqishi to‘g‘risida qanday bilimga 
egasiz? 
Lutfan 
Temutiylar 
zamonida 
uyg‘ur 
xatida 
bitilgan 
yodgorliklarga qisqacha ta’rif bering. 
Uyg‘ur yozuvi imlosidagi muhim prinsiplar nimalardan iborat?
Lutfan arab alifbosi asosidagi turkiy yozuvning imlo 
o‘zgachaliklarini misollar bilan ochiqlab bering.
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

110
UCHINCHI BO‘LIM. FONETIKA 
T a y a n ch t u sh u n ch a l a r: 
 fonema; unli tovushlar, orqa 
qator unlilari, old qator unlilari, lablanmagan va lablangan unlilar, 
turkiy singarmonizm; undosh tovushlar, tovush o‘zgarishlari.
E’ t i b o r q a r a t i l a y o t g a n m a s a l a l a r: 
 
Unlilar tizimi va uning tarixiy takomili. 
Undoshlar tizimi va uning tarixiy takomili. 
Tovushlar uyg‘unligi (singarmonizm) qonuni. 
Til tarixida tovush o‘zgarishlari. 
“Fonetika” – tovushlar bilimidir. U nutq tovushlarini 
o‘rganadi. Nutq tovushlarini 
un
deyiladi. 
Un
– “tovush, sas, 
ovoz” degani. Muhimi shundaki, 
un
so‘zini faqat kishining 
nutq tovushlariga nisbatan qo‘llaymiz, hayvon tovushi, 
qushlarning sayrashi yoki boshqa fizik hodisalar natijasida 
yuzaga keluvchi shovqinlarni esa 
tovush
yoki 
ovoz
deymiz.
Tilshunoslikdagi 
unli, undosh
atamalari ham shundan olingan: 
unli
– “ovozli; ovozga, ya’ni tovushga ega bo‘lgan” ma’nosini 
beradi. Bunday deyilishining sababi, unlini cho‘zib aytish 
mumkin, undoshni esa cho‘zib bo‘lmaydi. Cho‘zib aytish kerak 
bo‘lganda ham, ketidan [i] unlisini qo‘shishga to‘g‘ri keladi.
Turk tilshunosligida unlilar – 
seslile
r yoki 
ünlüler
, 
undoshlar esa 
sessizler
yoki 
ünsüzler
deb yuritiladi.