Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Turk beklari, xalqi, buni eshiting!
Turk xalqini to‘plab 
davlat tutishingizni bunda [ya’ni toshda] yozdim. Adashib, 
ayrilganingni ham (11) bunda yozdim. Har qanday so‘zim 
bo‘lsa, mangu toshga yozdim. Unga qarab biling, turkning 
endigi xalqi, beklar. Uy-dunyoga(gina) qaraydigan beklar, 
butunlay gumrohsiz. 
Ilova 
[Y o ‘ l l u g ‘ t i g i n s o ‘ z i ]: 
Men mangutosh .... Tabg‘ach xoqonidan naqqosh keltirdim, 
naqshlatdim. Mening so‘zimni buzmadi. (12) Tabg‘ach xoqoni 
saroy 
naqqoshini 
yubordi. 
Unga 
maxsus 
ziyoratgoh 
yarattirdim. Ichi-tashiga maxsus naqsh soldirdim, tosh 
o‘rnattirdim. Ko‘ngildagi so‘zlarimni ul ..... [o‘n o‘q avlodi]ga, 
totgacha buni ko‘rib, biling! Mangutosh (13) o‘rnattirdim. Bu 
sayrgoh bo‘lgach, maqbara sayrgoh yerda bo‘lsa! Shunday 
sayrgoh yerda mangutosh o‘rnatdim, (bitig) bitidim. Uni 
ko‘rib, shunday deb biling: bu tosh ........dim. 
Bu bitig bitilguchining jigari Yo‘llug‘ tigin. 
K.I 

---

311
Kul tiginning oltinini, kumushini, ipagini, borini tur[k 
xalqi] fuqarosini yiqqan to‘ygi bu ..... begim tigin yuqori 
Tang[ri] ....... tosh bitdim Yo‘llug‘ tigin. 
Asosiy qism 
[B i l g a x o q o n s o ‘ z i ]: 
K 
(1) Yuqorida ko‘k osmon, pastda qo‘ng‘ir yer yaratilganda 
ikkisining orasida inson bolasi yaratilgan. Inson bolalari 
ustidan ota-bobom Bumin xoqon, Istami xoqon bo‘lib (taxtga) 
o‘tirgan. (Taxtda) turib turk xalqining yurtini, hukumatini tutib 
turganlar, tartibga keltirganlar. (2) To‘rt taraf butunlay yov 
ekan. Qo‘shin tortib, to‘rt tarafdagi xalqni butunlay olgan(lar), 
butunlay qaram qilgan(lar), boshi borni ta’zim qildirgan(lar), 
tizzasi borni cho‘ktirgan(lar). Sharqqa – Qadirqan yishga 
qadar, g‘arbga – Temir qopiqqacha manzil qildirgan(lar). 
Ikkisining orasida (3) xo‘jayinsiz, tanobsiz [cheklanmagan 
yerga egalik qilib], ko‘k turk shu tarzda yashar ekan. (Ular) 
dono xoqon ekan, alp xoqon ekan, vazirlari ham dono ekanligi 
uchun, botir ekanligi uchun, beklari ham, xalqi ham to‘g‘ri 
ekan. Shuning uchun davlatni shunday tutgan ekan. Davlatni 
tutib, rasm-rusumni ado etganlar. O‘zi shunday [boshqarib] (4) 
vafot etgan. Azachi, yig‘ichi(lar), sharqdan – kun chiqardan 
bo‘kli cho‘lgil, tabg‘ach, tuput, apar, purum, qirqiz, uch 
quriqan, o‘tuz tatar, qitan, tatabi – shuncha xalq kelib 
yig‘lagan, aza tutgan. Shunday mashhur xoqon ekan. Shundan 
keyin inisi xoqon (5) bo‘lgan ekan, o‘g‘li, jigari (?) xoqon 
bo‘lgan ekan. Undan keyin inisi og‘asiday ish tutmagan ekan, 
o‘g‘li otasiday ish tutmagan ekan. (Taxtda) johil xoqon 
turganligi uchun, badfe’l xoqon turganligi uchun vaziri ham 
kaltafahm ekan, yovuz ekan. (6) Beklari, xalqi to‘g‘ri emasligi 
uchun, tabg‘ach xalqi hiylakor, to‘ymasligi uchun, firibgari bor 
uchun, ini va og‘ani (bir-biriga) qayragani uchun, begi va 
xalqini bir-biriga chaqqani uchun turk xalqi ushlab turgan 

---

312
davlatini qo‘ldan chiqarib yuborgan, (7) xoqonlik qilib turgan 
xoqonini yo‘qotib yubordi. Tabg‘ach xalqiga bek bo‘ladigan 
o‘g‘il bolasi bilan qul bo‘ldi, suluv qiz
bolasi bilan cho‘ri 
bo‘ldi. Turk beklar turkcha otini qo‘yib, tabg‘achlik beklarning 
tabg‘achcha otini qabul qilib, tabg‘ach xoqonga (8) qaram 
bo‘ldi. Ellik yil mehnatini, kuchini beribdi. Sharqqa – kun 
chiqarda Bo‘kli xoqonigacha lashkar tortib beribdi. G‘arbga – 
Temir qopiqqa qadar lashkar tortib beribdi. Tabg‘ach xoqoniga 
davlatini, hukumatini olib beribdi. Turk qora xalqi, bari (9) 
xalq shunday debdi: “Davlatli xalq edim, davlatim endi qani? 
Davlatni kimga egallab beryapman?” – der ekan. “Xoqonli 
xalq edim, xoqonim qani? Ne xoqonga mehnatimni, kuchimni 
beryapman?” – der ekan. Shunday deb tabg‘ach xoqoniga yov 
bo‘libdi. (10) Yov bo‘lib, o‘zini eplab va tiklab ololmay, yana 
taslim bo‘libdi. Shuncha mehnatini, kuchini berganiga andisha 
qilmay (tabg‘ach xoqoni) “turk xalqini o‘ldirayin, urug‘ini 
qirayin” der ekan. [Uni] yo‘qotib borayotgan ekan.
Yuqorida turkning osmoni, turkning muqaddas yeri- (11) 
suvi shunday debdi: “Turk xalqi yo‘q bo‘lmasin” deya, “xalq 
bo‘lsin” deya otam Eltaris xoqonni, onam Elbilga xotunni 
Tangri (o‘z) martabasida tutib, yuqori ko‘targan ekan.
Otam xoqon o‘n yetti er bilan tashga chiqib ketgan. 
“Tashda (12) yuribdi” degan ovozani eshitib, shahardagi tashga 
chiqibdi, tog‘dagi(si) inibdi. Terilib, yetmish er bo‘libdi. 
Tangri kuch bergani uchun otam xoqonning qo‘shini bo‘ridek 
ekan, dushmani qo‘ydek ekan. Sharqqa, g‘arbga qo‘shin tortib, 
(odam) yig‘ibdi, (oyoqqa) turg‘azibdi. Hammasi (13) yetti yuz 
er bo‘libdi. Yetti yuz er bo‘lib, davlatini yo‘qotgan, xoqonini 
yo‘qotgan xalqni, cho‘riga aylangan, qul bo‘lgan xalqni, turk 
hukmronligini boy bergan xalqni ota-bobolarim yo‘sunicha 
oyoqqa turg‘azibdi, boshqaribdi. To‘lis, tardush ........ (14) 
yabg‘uni, shadni o‘shanda tayinlabdi. Janubda tabg‘ach xalqi 
yov ekan, shimolda baz xoqon, to‘quz o‘g‘uz xalqi yov ekan. 
Qirqiz, quriqan, o‘tuz tatar, qitan, tatabi butunlay yov ekan. 

---

313
Otam xoqon buncha ...... (15) qirq yetti yo‘la qo‘shin tortgan, 
yigirma marta jang qilgan. Tangri yorliqagani uchun eli borni 
elidan ayirgan, xoqoni borni xoqonidan ayirgan, yovni qaram 
qilgan, tizzasi borni cho‘ktirgan, boshi borni ta’zim qildir...... 
(16) hukmronlik qilib vafot etgan. Otam xoqon [qabri]ga 
birinchi bo‘lib baz xoqonning balbali tikildi.
O‘sha hukumat boshiga amakim xoqon bo‘lib o‘tirdi. 
Amakim xoqon o‘tirib, xalqni yaxshilab oyoqqa turg‘izdi, 
tarbiyaladi, qashshoqni ...... (17) Amakim xoqon bo‘lib 
turganda o‘zim tardush xalqi uza shad edim. Amakim xoqon 
bilan sharqqa Yashil o‘guz, Shantung dashtiga qadar qo‘shin 
tortdik, g‘arbga Temir qopiqqa qadar qo‘shin tortdik. Ko‘gman 
osha qi..... (18) Hammasi (bo‘lib) yigirma besh (marta) cherig 
tortdik, o‘n uch (marta) jang qildik. Eli borni elidan ayirdik, 
xoqonlini xoqonidan judo qildik, tizzasi borni cho‘ktirdik, 
boshi borni yukuntirdik. Turgas xoqon turkimiz ...... (19) 
uchun, bizga (nisbatan) yanglishgani uchun xoqoni o‘ldi, 
vaziri, beklari ham o‘ldi. O‘n o‘q xalqi zahmat chekdi. 
Bobomiz, ajdodimiz boshqargan yer-suv egasiz bo‘lmasin deb 
az xalqini tartibga solib yar..... (20) bars bek edi, xoqon 
unvonini bunda biz berdik. Singlim xoqonzodani berdik. O‘zi 
yanglishdi, xoqoni o‘ldi, xalqi cho‘ri, qul bo‘ldi. Ko‘gman yer-
suvi egasiz qolmasin deya az, qirqiz xalqini tikla[b] ......... (21) 
qaytib berdik. Sharqqa Qadirqan yishni osha xalqni shunday 
qo‘ndirdik, shunday tartibga keltirdik. G‘arbga Kangu 
Tarmanga qadar turk xalqini shu holda qo‘ndirdik, shu xilda 
tartibga keltirdik. U chog‘da qul qulli bo‘lgan, ....... (22) 
Shunday qozonilgan, tiklangan elimiz, hukumatimiz (bor) edi.