Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
OLMOSH 
Olmoshlar
biror so‘z o‘rnida almashib qo‘llanadi yoki biror 
narsa yo kimsani ko‘rsatish, belgilash, so‘rash uchun xizmat 
qiladi. Gaplarda, ayniqsa yozma nutqda, bir so‘zni ikki bor 
qaytarishdan qutilish, matn uslubini silliqlash istagida 
ishlatiladi. Olmosh so‘zining lug‘aviy ma’nosi “almashgan” 
degani. 
Kishilik olmoshlari kishilarning oti o‘rnida almashib 
qo‘llanadi. Kishi so‘zlovchi (
men, biz
), tinglovchi (
sen, siz
) 
yoki o‘zga kishi (
u, ular
) bo‘ladi. So‘zlovchi birligini 
bildiruvchi olmosh (kishilik olmoshi) ko‘k turk bitiglarida 
bän~ben
, uyg‘ur, moniy yozuvli yodgorliklarda 
män~men
yoki 
min
dir. So‘zlovchi ko‘pligini bildiruvchi olmosh – 
biz
. 
Bir tinglovchini bildiruvchi olmosh – 
sän~sen, sin
, ko‘p 
tinglovchini bildiruvchi olmosh esa – 
siz
yoki 
sizlär
. 
O‘zga kishini bildiruvchi – 
ol
, o‘zga kimsalarni bildirganda 
esa 
olar~ular~anlar
shaklida qo‘llaniladi. 

---

169
O‘zga kishi birligini anglatadigan kishilik olmoshi 
ol~ul
kelishik qo‘shimchalari bilan turlanganda 
an
- shaklini oladi: 
aŋa, anï, anïŋ, anda
kabi. Hozirgi o‘zbek tilida 
u
olmoshi 
jo‘nalish, makon, chiqish kelishiklari bilan turlanganda orada -
n
- undoshi hosil bo‘ladi: 
ungä, unda, undan
. Bular eski o‘zbek 
tilida 
aŋa, andïn
shaklida qo‘llangan. Biroq o‘zak va 
qo‘shimcha orasidagi -
n
- “orttirma” emas. U kishilik 
olmoshining eski turkiy tildagi -
nïŋ
qo‘shimchasi bilan 
qo‘llangan ko‘rinishining qoldig‘idir: 
u-n-da (
dan (
. 
Ba’zan 
biz
olmoshiga -
lär
qo‘shimchasi qo‘shib ham 
qo‘llanilgan. Masalan: 
Bizlär sendin bir mo’jiza tilär-biz. Ägär 
sen ol mo’jizanï bizgä körgüzsäŋ, biz seŋä ïnanïp, čïn köŋül 
birlä seŋä imān keltürgäy-biz
(RQ.141b). 
Kishilik olmoshlarining turlanishi quyidagicha:
Birligi: 
bän~ben; bäni~beni; bäniŋ~beniŋ; bäŋä~beŋä~baŋa 
män~men~min; mäni~meni~mini; mäniŋ~meniŋ~miniŋ; 
mäŋä~meŋä~maŋa; mändä~mendä~mindä~mintä, mindidä, 
mintäda; menidin~minidin 
sän~sen; 
säni~seni~sini; 
säniŋ~seniŋ~siniŋ; 
säŋä~seŋä~saŋa; sändä~sendä~sindä, sintädä, sinidä, sintidä; 
sänidin~senidin~sinitin 
ol; anï; anïŋ; aŋa, aŋar; anta~anda, antada; antïn, anïndïn
Ko‘pligi: 
biz; 
bizni; 
bizniŋ, 
biziŋ; 
bizkä~bizgä, 
biziŋä; 
bizintä~bizindä, biznidä, biznidin 
siz, sizlär; sizni, sizlärni; siziŋ, sizniŋ, sizlärniŋ; siziŋä, 
sizä, sizläriŋä, sizlärkä; sizintä, siznidä, sizlärdä, sizdä; siznidin 
olar; olarnï; olarnïŋ; olarqa; olarda; olardïn 
Qadimgi turkiy tilda o‘zlik olmoshlari ikkita: 
öz
va 
kentü~kendü
. 
Öz
aslida “jon” degani. U “kishi, shaxs, odam” 
ma’nosini ham bildiradi. Masalan, “Qutadg‘u bilig”da: 
Muŋar meŋzätü keldi emdi bu söz,

---

170
Ešitkil munï sen, aya eδgü öz. – 
Bunga mos keladi endi bu so‘z, 
Sen buni eshitgil, ey ezgu kishi (QB.2678). 
“Irq bitigi”da: 
Özüŋ uzun bolzun
– umring uzun bo‘lsin 
(İB.47). 
Yïlan kendü egrisin bilmäs, tewäy boynïn egri ter
. – Ilon 
o‘z egriligini bilmaydi-da, tuyaning bo‘ynini egri deydi 
(MK.I.147). 
Yozma yodgorliklarda