Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Kelishik
Kelishik otli so‘z birikmalarida bosh so‘z bilan ergash so‘zning, egasi ot bo‘lib kelgan gapda esa ega(ot)ning kesim bilan moslashuvi, kelishuvidir. Kelishikda so‘roq otga beriladi. Masalan, kimni?, kimga?, kimdan? singari. Bu so‘roqlarga berilgan javob kelishik qo‘shimchalarini oladi. Kelishik kategoriyasi turkiy tillarning bosh qonuniyatlaridan biridir. Tilning tarixiy taraqqiyoti davomida tilimizning ichki qonuniyatlari, o‘zgarishi oqibatida uning soni ba’zan o‘zgarib ham turgan. Hozirgi tilshunoslikda ularning soni nechta ko‘rsatilayotganidan qat’i nazar, kelishik kategoriyasi turkiy tillarda burundan bor, bundan keyin ham saqlanib qoladi. Kelishik qo‘shimchasi o‘zbek tilida ot, otlashgan so‘zlar, barcha ism guruhiga qo‘shila oladi. Ot, sifat, son, olmoshni ism guruhi deganimiz bilan har birining o‘ziga yarasha grammatik belgisi bor. Hech qachon bir turkumga tegishli kategoriya ikkinchisiga o‘tib qo‘ya qolmaydi. Son, sifat, olmosh asl holatida otga xos qo‘shimchalarni ololmaydi. Gapda avval ot o‘rnini egallaydi, ot to‘nini kiygandan keyingina, uning vazifasini bajarish huquqini oladi va o‘z qurshovida boshqa so‘zlarga ot singari ta’sir eta boshlaydi. 156 Qadimgi turkiy tilda kelishiklar soni yettita. Ularning turlari va qo‘shimchalari quyidagichadir: 1. Bosh kelishik: maxsus qo‘shimchasi yo‘q; otning bosh ko‘rinishi nazarda tutiladi. 2. Qaratqich kelishigi: -nïŋ, -niŋ / -nuŋ, -nüŋ; -ïŋ, -iŋ / -uŋ, - üŋ. 3. Jo‘nalish kelishigi: -qa, -kä / -ğa, -gä; -a, -ä; -ğaru, - gärü / -qaru, -kärü; -ğar, -gär / -qar, -kär; -ru, -rü; -ra, -rä . 4. Tushum kelishigi: -ğ, -g (-ïğ, -ig / -uğ, -üg); -n; -nï, -ni; - ï, -i. 5. O‘rin-payt kelishigi: -da, -dä / -ta, -tä. 6. Chiqish kelishigi: - dan, -dän / -tan, -tän / -dïn, -din / -tïn, -tin / -dun, -dün; -da, -dä / -ta, -tä . 7. Vosita kelishigi: - n (-ïn, -in / -un, -ün) . Qaratqichning asl ma’nosi “qaratuvchi” degani. U egalik, maxsuslik, bir narsaning ikkinchi narsaga yo kimsaga tegishli ekanini bildiradi. Qadimgi turkiy tilda qaratqich belgisi - nïŋ, -niŋ / -nuŋ, -nüŋ bilan birga -ïŋ, -iŋ / -uŋ, -üŋ dir. Qaratqich ba’zan belgisiz ifodalanishi ham mumkin. Masalan: Körüg sabï antağ . – Kuzatuvchining so‘zi shunday (Ton.9). Jo‘nalish kelishigi ish-harakat yoki holatning kimsa yo narsa tomon yo‘nalishini bildiradi. Uning asl ma’nosi “yo‘nalish” degani. Eskida jo‘nalish kelishigining qo‘shimchasi ham bir necha xil bo‘lgan. Qadimgi turkiy tilda jo‘nalishning - qa, -kä varianti ustun edi. Urxun yodgorliklarida jo‘nalishning - ğa, -gä varianti o‘rnida ham - qa, -kä qo‘llanilgan: tağqa – toqqa, qapïğqa – qopig‘qa, yerkä – yerga, ögüzkä – daryoga. Jo‘nalishning -ğa, - gä varianti yenisey yodgorliklaridagina qo‘llanilgan: qunčuyïmğa – bekachimga, edgügä – ezguga. Yodgorliklar tilida jo‘nalishning - ğaru, -qaru, -gärü, -kärü qo‘shimchasi keng qo‘llanilgan: oğuzğaru – o‘g‘uzga, o‘g‘uz |