Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
Masdar alomati 
“Attuhfatu-z-zakiyatu fillug‘atit turkiya”da yozilishicha 
(AZFT.117–118), turkiy masdar ikki xildir: biri - fe’l masdari, 
ikkinchisi – sifat yoki otga qo‘shilib xoslangan masdarlar. 
Fe’l masdarlaridan biri -
maq, -mäk
qo‘shimchasini qo‘shish 
bilan yasalgan turidir. Bu qo‘shimcha shaxs ko‘rsatkichini 
olmagan fe’llarga qo‘shilib keladi: 
almaq, turmaq, ketmäk, 
kelmäk. 
RQ da: 
barmaq, olturmaq, arïtmaq, qopmaq, satğïn almaq, 
tökmäk, küydürmäk, yemäk
.
Fe’lning boshqa bir masdari shaxs ko‘rsatkichini olmagan 
so‘zlarga 
-š (-ïš, -iš / -uš, -üš)
qo‘shimchasini qo‘shib hosil 
qilingan: 
uruš
kabi. 
Otlardagi masdar yasovchilardan biri 
-lïq, -lik, -luq, -lük
dir. 

---

181
Sonlarning 
birlik, ikilik, üčlük, törtlük
shakli ham ot 
masdariga misoldir.
Bu qo‘shimcha fe’l masdarga qo‘shilib ot masdarini hosil 
qilishi ham mumkin: 
almaqlïq, bermäklik
.
Otlardagi masdarning boshqa belgilari ham bor. Masalan, 
muddat uzoqligini bildiradi: 
aylïq, yïllïq, künlük. 
Masdar shakli shaxs-son qo‘shimchalari bilan ham 
qo‘llanadi: 
almaqïm, almaqïmïz, almaqïŋ, almaqïŋïz, almaqï, 
almaqlarï
. Bularning bo‘lishsiz ko‘rinishlari: 
almamaqïm, 
almamaqïmïz, almamaqï.
 
Fe’lning buyruq shakli 
 
Buyruq fe’lning bosh shaklida bo‘ladi yoki unga maxsus 
qo‘shimchalar qo‘shish yo‘li bilan hosil qilinadi. Buyruq 
tinglovchiga yoki g‘oyibga bo‘ladi. G‘oyib buyrug‘i o‘zak-
negiz oxiriga -
sïn, -sin / -sun, -sün
qo‘shimchasini qo‘shib 
yasalgan. Bu qo‘shimcha -
zun, -zün
shaklida ham qo‘llanilgan: 
Kögmän yer-sub idisiz qalmazun tiyin
. – Ko‘gman yurti egasiz 
qolmasin deya (K.20). 
Sak. da: 
saqlasun, öğränsün
. 
She’rda shunday kelgan: 
Endik kiši titilsün, 
El törü yitilsün, 
Toqlï, böri yetilsün, 
Qaδğu yemä sawïlsun. 
((Qilichimiz bilan qayg‘uni ochaylikki), axmoqlar yo‘lga 
tushsinlar, el ishi tuzalsin, qo‘zi bilan bo‘ri birga yursin, bizdan 
qayg‘u-g‘am yo‘qolsin) (MK.I.131). 
Tinglovchi buyruq birligi fe’lning bosh shaklining o‘zidir: 
kel-, ket-, al-, tut-, bašla-, sözlä-
. Ko‘pligi fe’lning bosh 
shakliga -
iŋiz, -ïŋïz
qo‘shimchasi qo‘shib hosil qilingan: 
keliŋiz, ketiŋiz, sözläŋiz, barïŋïz
. Bir guruhga buyruq qilishda 
oxirgi 
-z (-iz, -ïz)
tushiriladi: 
keliŋ, ketiŋ, sözläŋ, barïŋ
. 

---

182
Ba’zan yodgorliklar tilida tinglovchi ko‘pligini ifodalash 
uchun 
-iŋ, -ïŋ
hamda -
iŋlär, -ïŋlar
qo‘shimchalari aralash 
qo‘llanilgan. Masalan, “Irq bitigi”da: 
Anča biliŋlär: edgü-ol 
(İB.1) // 
Anča biliŋ: edgü-ol 
(İB.2) – Buni biling, ezgudir. Yoki 
AT.283 da: 
Kim taluyqa barayïn tisär kiriŋlär, oğlum tiginkä 
eš boluŋlar
. – Kim dengizga boraman desa, (saroyga – 
qoshimga) kiringlar, o‘g‘lim shahzodaga esh bo‘linglar; 
Amtï 
siz qatağlanïŋ, birlä barïŋ, yerči boluŋ
. – Endi siz bardam 
bo‘ling, birga boring, yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘ling. 
O‘zga buyruq birligi 
kelsin, ketsin
, ko‘pligi 
kelsinlär, 
ketsinlär
tarzida qo‘llangan. Masalan: 
Tiginig asan tükäl 
kelürzünlär
. – Teginni eson-omon keltirsinlar (AT.283). 
Muhimi shundaki, “Qutadg‘u bilig”da o‘zga buyrug‘ining 
birligi -
su, -sü / -sun, -sün
hamda 
-sunï, -süni
shakllarida 
yasalgan: 
Yağa tursu yağmur, yazïlsu čečäk
. – Yomg‘ir 
yog‘aversin, chechaklar ochilsin (QB.114); 
Qutadsu atï, bersü 
eki jihan
. – Oti qutli bo‘lsin, (xudo unga) ikki jahonni bersin 
(QB.85); 
Tuta bersü täŋri bu taxt birlä baxt
. – Tangri unga taxt 
bilan baxtni beraversin (QB.89); 
Ažun qalmasunï siziŋsiz 
quruğ
. – Dunyo sizsiz qurug‘ qolmasin (sizdan ajramasin) 
(QB.105). 
“Hibatu-l-haqoyiq”da o‘zga buyrug‘ining birligi 
-su, -sü / -
sun, -sün
shakllari bilan hosil qilingan: 
atï qalsu
– nomi qolsin, 
yad qïlsu
– yod qilsin, 
asïğ alsu
– foyda olsin, 
tükäl bilsü
– 
tugal bilsin. Yoki: 
sewinsün
– sevinsin, 
kelmäsun
– kelmasin, 
külmäsün
– kulmasin. 
Buyruqning bo‘lishlisi ham, bo‘lishsizi ham -
ğïn, -qïn, -gin, 
-kin
qo‘shimchasi bilan ta’kidlanadi: 
yatqïn, turmağïn, kelgin, 
ketkin
. Bu qo‘shimcha tinglovchi buyrug‘iga qo‘llanadi. O‘zga 
buyrug‘iga qo‘llanmaydi. 
So‘zlovchining buyruq-istagi fe’l negizga -
ayïm, -äyim; -
alïm, -älim; -alïq, -äylik
qo‘shimchalarini qo‘shib yasaladi. 
Ko‘k turk bitiglarida: 
terilälim
– terilaylik, 
sü yorïlïm
– lashkar 
tortaylik.

---

183
So‘zlovchining buyruq-istagi 
-ayïn, -äyin
qo‘shimchasi 
bilan ham hosil qilingan. AH da: 
qïlayïn
– qilay, 
ayayïn
– 
aytay, 
bezäyin
– bezay; Sak. da: 
oynayïn, tökäyïn.
So‘zlovchi istagiga Husayn Boyqaro baytlaridan bir misol: 
Közlärim kör et, qazā, bir šakl-i mavzun körmäyin, 
Özni bir Laylāvaši išqïda Majnun körmäyin (Maj.138). 
Buyruq (amr) va tinglovchiga xitob fe’l o‘zagiga 
-qïl, -ğïl, -
kil, -gil
qo‘shimchasini qo‘shish bilan ham hosil qilingan. 
KTT.48–49 da: 
čïqqïl
– tashqari chiq, 
ačqïl
– och, 
yapqïl
– 
yop, 
atqïl
– ot, 
čïqarğïl
– chiqar, 
soyğïl
– so‘y, 
tökkil
– to‘k, 
ekkil
– ekin ek, 
töšägil
– to‘sha, 
sewgil
– sev, 
elägil
– ela, 
körgil
– ko‘r, boq, 
keygil
– kiy, kiyin. Bularning bo‘lishsiz 
shakli esa -
mağïl, -mägil
qo‘shimchasi bilan hosil qilingan: 
ačmağïl, töšämägil
singari.