Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

im
 evim, ben
im
 kitabïm, ev ben
im
, 
kitab ben
im
birikmalaridagi -
im
affiksi 
tamlama eki 
(qaratqich 
qo‘shimchasi) deb emas, balki 
iyelik eki
(egalik qo‘shimchasi) 
deb ishlatiladi. Turk tilshunosligidagi talqinlarga ko‘ra 
benim 
evim, benim kitabïm
birikma holida kelsagina, isim tamlaması 
dir. -
im 
affiksi funksional jihatdan tamlayan eki bo‘lib keladi. 
ev ben
im
, kitab ben
im
shaklida gapga aylanadi. -
im
ning 
olmoshga birikuv usuli ham tarixan 
menimčä
so‘zidagi kabi 
kechgan. 
E’tiborga sazovorlisi shundaki, yenisey bitiglarida 
siz
olmoshiga ham uning kimga qarashliligini bildiruvchi -
im
qo‘shimchasi qo‘shiladi: 
sizim
“siz mening yaqinlarim” degan 
ma’no anglashiladi”: 
Quyda qunčuyuma, sizim oğlumqa 
bökmädim
. – Uyda malikalarimga, siz (mening yaqinlar)im, 
o‘g‘limga to‘ymadim (E.14.2). 
Hozirgi 
o‘zbek 
tilida 
tegishlilik, 
qarashlilik 
-
niki
qo‘shimchasi bilan hosil qilinadi: 
meniki, seniki, unïki, bizniki, 
sizniki
. -
m
esa ba’zan she’riyatda, badiiy-ko‘tarinki uslubda 
qo‘llaniladi, xolos. 
-
niki
tarkibidagi -
ki
tegishlilikni, mansublikni bildiruvchi 
(hozirgi grammatik asarlarda sifat yasovchi deya talqin 
etilmoqda) affiksdir. Qadimgi shakli: 
-qï, -ğï, -ki, -gi
. 
Qiyoslang, qadimgi turkiy tilda: 
üzäki
– yuqorigi, 
yayqï
– 
bahorgi. Hozirgi o‘zbek tilida: 
qïški, yazgi, kečki, ertäki, 
aldïngi, keyingi.
Bu misollarda: 
qïški
– “qishga tegishli, qishga 
qarashli”, 
yazgi
– “yozga tegishli, yozga mansub” degan 
ma’nolarni anglatadi va b. -
niki
tarkibidagi -
ni
esa qadimgi –
nïŋ, -niŋ / -nuŋ, -nüŋ
qo‘shimchasining qoldig‘idir. Bu 

---

155
qo‘shimcha bilan yasalgan so‘zlarga 
-qï, -ğï, -ki, -gi
qo‘shilishi 
bilan u ham o‘zgarishga uchragan: 
meniki (
. 
Hozirgi o‘zbek tilida 
bu, šu
ko‘rsatish olmoshlarining 
egalik qo‘shimchalarini olishi natijasida so‘z tarkibida fonetik 
o‘zgarish sodir bo‘lgan: 
bunïm, bunïŋ, bunïsï; šunïm, šunïŋ, 
šunïsï
so‘zlari tarkibidagi -
n-
tarixan ko‘rsatish olmoshlari(
bul, 
šul
)dagi -
l
bo‘lib, tilning rivojlanishi, grammatik qoidalarning 
qat’iylashuvi sababli -
n
ga aylangan va har uchala shaxs egalik 
affikslarini qo‘shishda yana tiklangan.