Qovun kasalliklari va ularning ekspertizasi

Virusologik ekspertiza
Virusologik ekspertizaning asosiy maqsadi respublikamizda yetishtiriladigan 
jinhloq xo4jalik ekinlarida uchramaydigan virus kasalliklarini kirib kelishigayo‘1 
guvmaslikdir. Virus kasalliklarini aniqlash uchun o‘sib turgan o ‘simlik namuna- 
lari bo‘lishi kerak. Chunki analiz uchun jo'natilgan o‘simlik qismlarida virus in- 
fcksiyasi ko'rinmasligi mumkin. Shuning uchun karantin qoidalariga asosan, res- 
publikaga keltiriladigan ko4chatlar, urug4lar, albatta, introduktsion karantin pi- 
tomniklarida nihobconada bir yil davomida o4stirilishi va ularda kasallik belgilari 
vuqoriligiga ishonch hosil qilimshi shart. K o‘pgina virus kasalliklari kasallangan 
o‘simliklarga hujayra shirasi vositasida tarqaladi.
Virus kasalliklari orasida ko4p uchraydigan turlariga mozayka kasalliklari ki- 
radi. Ularga mozayka, mayda barglik, bujmayish, bargning buralib ketishi, barg 
tomiri mozaykasi, nekrozli dog4lar, halqali dog4lar kiradi. Virus kasalliklarini 
tashqi belgilariga qarab tezda aniqlash mumkin emas. Shuning uchun virus kasal­
liklarini aniqlashda quyidagi usullardan foydalaniladi.
0 ‘simliklarda hayot kechirayotgan viruslar qish faslida yashirin holda shakl- 
langanligi uchun ulami issiqxonalardagi tuvakchalarga qulay sharoitda kasallik- 
ning namoyon bo‘lishi kuzatiladi. Kasallangan namunalar bu sharoitda tashqi bel- 
gilami hosil qiladi va bunday namunalar yo4q qilib tashlanishi kerak.
Namunalami issiqxonalarda o‘stirishga qo'yilganda so4mvchi hasharotlar- 
ning bo4lmasligi uchun issiqxonani o4z vaqtida dizenfeksiya qilib turish, mehnat 
qurollarini toza sazdash va 
2%
li formalin eritmasi bilan sterilizatsiya qilish kerak.
Mexanik inokulatsiya yordamida 
0
‘simUldarni zararlash usuli
0 4simlik navlarining TVM (tamaki virus mozayka)siga chidamliligini baho- 
lash uchun o4simligining turli navlarini tamaki mozaykasi virusi namunasi bilan 
sog4lom o ‘simlikka yuqtirish usuli dan foydalanib, kuzatish jarayonida kasallik 
belgilarining namayon bo'lish darajasiga qarab navlaming chidamliligi aniqlana- 
di.
Tajribani boshlashdan oldin ish joyi, ish qurollarini yaxshilab yuvib, tozalab, 
sterilizatsiya qilinadi. TMVni ajratib olish uchun tamaki yoki pomidor bargini (5-
10 gr) chinni hovonchada 0,1 M fosfat buferi (1 gr namuna ga 1 ml bufer) miqdo- 
rida (pH 7,8) ezib maydalanadi.
Bargni yaxshiroq maydalash uchun gomogenizatordan ham foydalanish 
mumkin. Gomogenatni 2 qavatli dokada siqib, o4simlik shirasi Petri likopchalariga 
olinadi. Gomogenatni 1 minutda 8 ming aylanish tezligidagi sentrifugada 10 minut 
davomida sentrifuga qilinadi.
Chukmaning yuzasida virus infektsiyasi borligiga ishonch hosil qilish uchun 
serologik usuldan foydalaniladi. Buning uchun o 4simlik shirasidan buyum oynasi- 
ga bir tomchi tomizilib unga TMV uchun xos bo'lgan zardob tomiziladi.
Sog4lom o4simlik barglarining ostki yuzasiga kvars qumi sepiladi va o4simlik
43

---

shirasiga botirilgan paxta vositasida infeksiya barg tomiri oralig‘iga sekin-asta 
tomizilib ishkalanadi. Kasallantirilgan o ‘simlik barglari nam holdagi 15 litr hajm- 
dagi eksikatordagi ipchalarga osilgan holda 4 kun davomida 20°C haroratda 
kasallik belgilari páyelo boMganga qadar saqlanadi. Kasallikka chidamsiz o‘simlik- 
larda belgilar paydo bo‘lsa, chidamíi navlarda belgilar paydo bo‘lmaydi.
Masalan, indikator o'simliklardan N ico ti ana glutinosa da 48 soatdan keyin, 
N.sylvestris da 76-80 soatdan keyin, Chenopodium amaran ticolor, Ch. quenea da 
1 oy davomida nekroz hosil bo‘lish intensivligiga qarab, ulaming kasalliklarga 
chidamliligi hisoblab chiqiladi
Buning uchun TVMni tomat shtammi bilan kasallangan tomat yoki tamaki 
o'simligi barglari namunalari (5 gramm), indikator o'simliklar: Nicotiana glutno- 
sa, N.sylvestris, Chenopo-amaranticolor, Chqueneaning soglom tamaki o'simligi 
namunalari; pintsetlar, doka, Petri likopchasi, mayda kvarts kumlari, shisha tayoq- 
cha, chinni hovoncha, eksikator, plastilin, kalka va pergament qog4ozlari, iplar 
analiz uchun foydalaniladi.
Tamaki va tomat o'simligi navlari. Belgilaming namoyon boMishi Chidamli- 
lik darajasi indikator o‘simliklaming yuqori, o‘rta va pastki yarusida joylashgan 
barglar bir xil belgilami hosil qilmaydi.
0 ‘simlikni kasallantirilgandan keyin belgilar zararlangan joyda va butun 
o'simlikda namoyon boMishi mumkin. Infeksiyaning inkubatsion davri 3-4 kun- 
dan 10-12 kungacha muddatni o4z ichiga oladi. Bu muddat daraxtlarda va piyoz- 
boshli o‘simliklarda bir oydan ortiq muddatni o‘z ichiga olishi mumkin.