Qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiyoti

Mehnatga haq to‘lashning oddiy tizimlari. Bu tizimlar ishchilarning ish 
haqini mehnat natijalarini hisobga olishning faqat bir ko‘rsatkichiga: ish vaqtiga 
yoki tayyorlangan mahsulot miqdoriga qarab shakllantiradi. 
Oddiy vaqtbay tizim xodimning maoshini uning tarif stavkasiga va amalda 
ishlagan vaqtiga qarab shakllantiradi.
Oddiy ishbay haq to‘lashda ishchining maoshi tayyorlangan mahsulot 
(bajarilgan ish) birligiga to‘lanadigan haq miqdoridan iborat bo‘lgan ishbay 
rastsenkaga va ana shu mahsulot miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Amaliyotda mehnatga 
haq to‘lashning bevosita individual, jamoa (brigada), akkord, bilvosita, ishbay-
progressiv, ishbayregressiv tizimlari qo‘llanishi mumkin. 
Mehnatga haq to‘lashning jamoa (brigada) ishbay tizimi shunday tizimki, 
unda ishchilarning maoshi ishlab chiqarish brigadasi bajargan ish hajmiga (mahsulot 

---

118 
soniga) muvofiq hisoblab chiqariladi. Ishbay haq to‘lashning mana shu turi ishlab 
chiqarish topshiriqlarini bajarish uchun bir guruh ishchilar bir vaqtning o‘zida 
birgalikda kuch-g‘ayrat sarflashi kerak bo‘lganida, ya’ni brigada a’zolari o‘rtasida 
doimiy ishlab chiqarish aloqasi mavjud bo‘lib, uni buzish ish natijalariga salbiy 
ta’sir ko‘rsatganida g‘oyat samarali bo‘ladi. 
Hozirgi vaqtda amal qilib turgan kompensatsiya qo‘shimchalari va 
ustamalarning hamma turlarini ikkita katta guruhga: mehnat faoliyati sohalari 
bo‘yicha cheklanmaydigan qo‘shimchalar va ustamalarga hamda muayyan mehnat 
sohalarida qo‘llanadigan qo‘shimchalar va ustamalarga ajratish zarur.
Birinchi guruhga dam olish va bayram kunlarida ishlaganlik uchun; ish 
vaqtidan tashqari ishlaganlik uchun; voyaga yetmagan xodimlarga ularning ish kuni 
qisqartirilganligi munosabati bilan; o‘zlariga berilgan tarif razryadidan past ishlarni 
bajarayotgan ishchilarga (ishchiga berilgan razryadga qarab uning tarif stavkasi 
bilan bajarilayotgan ish bo‘yicha stavka o‘rtasidagi farq); xodim aybdor bo‘lmagan 
holda ishlab chiqarish normasini bajarmaganida va brak mahsulot tayyorlaganida; 
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda o‘rtacha maoshga yetkazish uchun 
to‘lanadigan qo‘shimchalar; ishni bajarishning normal sharoitlaridan chekinish 
munosabati bilan ishchilarga to‘lanadigan qo‘shimchalar kiradi. 
Qo‘llash sohasi cheklangan qo‘shimchalar va ustamalarni o‘z navbatida uch 
guruhga ajratish maqsadga muvofiqdir.
Birinchi guruh — rag‘batlantiruvchi qo‘shimchalar. Ulardan yeng muhimlari: 
kasblar (lavozimlar)ni qo‘shib bajarganlik uchun; xizmat ko‘rsatish zonalarini 
kengaytirganlik yoki bajarilayotgan ishlar hajmini ko‘paytirganlik uchun; ishga 
kelmayotgan xodimning vazifalarini bajarganlik uchun; ishchilarga kasbiy mahorati 
uchun; mutaxassislarga mehnatda yerishgan yuksak ko‘rsatkichlari va yuqori 
malaka darajasi uchun; jahon yutuqlariga mos mahsulot salmog‘i katta bo‘lishini 
ta’minlaganlik, mahsulotni yeksport qilishni ancha keng aytirganlik hamda ishlab 
chiqarishning texnikaviy darajasini oshirganlik uchun; asosiy ishidan ozod 
qilinmagan ishchilar jumlasidan bo‘lgan brigada (zveno) boshliqlariga va h.k. 

---

119 
Ikkinchi guruh — bajarilayotgan ishning alohida xususiyati bilan 
(mavsumiyligi, uzoqdaligi, ish ob’yekti noaniqligi va shu kabilar bilan) bog‘liq 
qo‘shimchalar; grafik bo‘yicha yakshanbaga to‘g‘ri kelgan ish kunlarida ishlaganlik 
uchun; kunni kamida 2 soatlik tanaffuslar bilan qismlarga bo‘ladigan grafik bo‘yicha 
ishlaganlik uchun; ko‘p smenali ish tartibi uchun; yengil avtomobillarda ishlaydigan 
haydovchilarga («taksi» avtomobillaridan tashqari) normalanmagan ish kuni uchun, 
shuningdek, boshqa avtomobillarda yekspeditsiyalar va qidiruv partiyalarida 
ishlaydiganlar, ko‘chib yurish sharoitida geologiya-qidiruv, bosmaxona va qidiruv 
ishlarida band bo‘lganlar uchun va h.k. 
Uchinchi guruh— normal mehnat sharoitidan farq qiladigan sharoitlar uchun 
qo‘shimchalar: ishchilar, ustalar, uchastka va tsex boshliqlari, boshqa mutaxassislar 
va xizmatchilarga og‘ir (zararli) va o‘ta og‘ir (o‘ta zararli) mehnat sharoitlarida 
ishlaganligi uchun — ular ishchilarning yarmidan ko‘prog‘i noqulay mehnat 
sharoitlari uchun qo‘shimcha haq oladigan uchastkalarda, tsexlarda va ishlab 
chiqarishlarda doimiy band bo‘lganlarida (ish vaqtining kamida 50 foizi); konveyer, 
potok va avtomat liniyalardagi ishchilarga mehnatning intensivligi uchun; shaxta va 
razrezlarning mexanizatsiyalashtirilgan zaboylaridagi yuqori unumli brigadalarning 
ishchilariga mehnat intensivligi uchun; tungi vaqtda ishlaganlik uchun; 
metropolitenlarning tonnellarida va yer osti hududlarida faqat tungi vaqtda ishlar 
bajarganlik uchun; ayrim qurilish ob’yektlarida va favqulodda vaziyatlar tug‘ilishi 
mumkin bo‘lgan joylarda oshirilgan tarif stavkalari va mansab okladlarini qo‘llash 
va h.k.