Qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiyoti

5. Aholining to‘lovga qobiliyatli talabini shakllantirish funksiyasi. Bu 
funksiyaning vazifasi to‘lovga qobiliyatli talabni muvofiqlashtirishdir, bunday talab 
deganda xaridorlarning pul mablag‘lari bilan ta’minlangan ehtiyojlarining namoyon 
bo‘lish shakli tushuniladi, shuningdek, iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish nazarda 
tutiladi. To‘lovga qobiliyatli talab ikki asosiy omil – jamiyatning ehtiyojlari va 
daromadlari ta’sirida shakllanadi va bozor sharoitida ish haqi yordamida tovarni 
taklif qilish bilan talab o‘rtasida zarur mutanosiblik o‘rnatishga yordam beradi.
Yuqorida aytib o‘tilgan funksiyalarni amalga oshirish uchun quyidagi eng 
muhim tamoyillarga rioya qilinishi zarur.
1. Ishlab chiqarish va mehnat samaradorligi yuksalib borgan sari real ish 
haqining ortib borishi. Bu tamoyil ehtiyojlarning ortishi ob’yektiv iqtisodiy 

---

110 
qonunning amal qilishi bilan bog‘liq bo‘lib, mazkur qonunga muvofiq ehtiyojlarning 
yanada to‘laroq qondirilishi faqat o‘z mehnati uchun ko‘proq miqdorda moddiy 
ne’matlar va xizmatlarga ega bo‘lishi imkoniyatlari kengaygan sharoitdagina real 
bo‘ladi. Biroq bunday imkoniyat ishlab chiqarish faoliyati natijalari bilan mehnat 
samaradorligining bog‘lanishini taqozo etadi. Bunday bog‘lanishning yo‘qligi esa, 
bir tomondan, ishlab topilmagan pulning berilishiga, demak, inflyatsiyaga, olingan 
nominal ish haqining ta’min etilishiga va real ish haqining pasayishiga olib kelishi, 
ikkinchi tomondan esa, pasaytirilgan, mehnat hissasining samaradorligiga mos 
kelmaydigan nominal ish haqining to‘lanishiga olib kelishi mumkin. Natijada 
xodimlarning ortib borayotgan ehtiyojlarini qondirish imkoniyati va ish haqinig 
ko‘payish imkoniyati mavjud bo‘lmaydi. 
2. Mehnat unumdorligi o‘sishini o‘rtacha ish haqining o‘sish sur’atlaridan 
ilgarilovchi sur’atlarini ta’minlash, (yoki mahsulot ishlab chiqarish hajmlari 
sur’atining iste’mol fondlari o‘sishi sur’atlaridan ortib ketishi). Bu tamoyilning 
mohiyati – ishlab chiqarishni rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish asosida 
mehnat daromadlarini maksimal (eng ko‘p) darajaga yetkazishdan iborat. Bu 
tamoyilga rioya qilinishi jamg‘arish jarayonining, kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarishning uzluksizligini taqozo etadi va korxonaning rivojlanishi hamda ravnaq 
topishining zarur sharti hisoblanadi. Mazkur tamoyilning buzilishi tovarlar bilan 
ta’min etilmagan pulning to‘lanishiga, uning qadrsizlanishiga, mamlakat 
iqtisodiyotida turg‘unlik holatlarining avj olishiga olib keladi. Muayyan korxona 
sharoitida bu ishlab chiqarish vositalarini yangilash jarayonining sekin asta susayib 
borishi, ulardan eng istiqbollilarini ishlab chiqarish va sotib olish mo‘ljalining 
yo‘qligi hamda buning natijasi sifatida raqobat qiluvchi firmalar o‘rtasida kamroq 
sifatli mahsulotga bo‘lgan talabning pasayishidir. 
3. Xodimning korxona faoliyati natijalariga qo‘shgan mehnat hissasiga, 
mehnat mazmuni va sharoitlariga , korxona joylashgan mintaqaga, uning qaysi 
tarmoqqa mansubligiga qarab ish haqini tabaqalashtirish. Mazkur tamoyil 
xodimning o‘z mehnat malakasidan, mahsulotning yuqori sifatli bo‘lishini 
ta’minlashdan moddiy manfaatdorligini kuchaytirish zarurligiga asoslangan. Bunda 

---

111 
ish kuchini takror hosil qilish uchun zarur bo‘lgan moddiy ne’matlar miqdoridagi, 
mehnatning turli sharoitlaridagi jo‘g‘rofiy va iqlim sharoitlaridagi tafovutlar hisobga 
olinishi lozim. 
4. Barobar (teng) mehnat uchun barobar haq to‘lash. Bozor sharoitida bu 
tamoyilni ishlovchining jinsi, yoshi, milliy mansubligi va hokazolarga qarab uning 
mehnatiga haq to‘lashda kamsitishiga yo‘l qo‘ymaslikdir. Buni korxona yoki firma 
ichidagi taqsimotda adolat tamoyiliga rioya etish deb tushunish kerak. U bir xildagi 
mehnatga bir xil haq to‘lash orqali bir xil baholashni nazarda tutadi. 
5. Mehnatga haq to‘lashni davlat yo‘li bilan boshqarish va tartibga solib 
turish. 
6. Mehnat bozorining ta’sirini hisobga olish. Mehnat bozorida ham davlat va 
xususiy kompaniyalarda ham uyushmagan sektordagi ish haqi keng namoyon etilgan 
bo‘lib, ulardagi ish kuchi kasaba uyushmalari bilan qamrab olinmagan va mehnatga 
haq to‘lash to‘la-to‘kis ma’muriyat tomonidan belgilanadi.
Mehnat bozori – bu shunday bir sohaki, u yerda pirovard natijada mehnatning 
har xil turlariga baho berish tarkib topadi. Har bir xodimning mehnatiga to‘lanadigan 
ish haqi uning mehnat bozoridagi mavqei bilan mustahkam bog‘liq bo‘lib, mazkur 
bozordagi vaziyat va bundan tashqari, bandliylik imkoniyatini ham belgilab beradi. 
7. Mehnatga haq to‘lash shakllari va tizimlarining oddiyligi, mantiqiyligi va 
qulayligi mehnatga haq to‘lash tizimlarining mohiyati haqida keng xabardor 
bo‘lishni ta’minlaydi. Xodimda ish haqi haqida tushunarli va batafsil axborot 
mavjud bo‘lgandagina u jon-dili bilan berilib mehnat qiladi. Xodimlar qanday 
holatda ish haqining miqdori, ya’ni o‘z moddiy farovonliklari darajasi oshishini aniq 
tassavur qilishlari lozim. 
Ish haqini tashkil etish tamoyillarini ularni amalga oshirishga qaratilgan 
funksiyalarga muvofiq tasniflash maqsadga muvofiqdir. Har bir tamoyil faqat bitta 
funksiya bilan emas, balki bir qancha funksiyalar bilan bog‘langan. Shunday bo‘lsa 
ham asosiy funksiyani ajratib ko‘rsatish mumkin. Har bir tamoyil birinchi navbatda 
ana shu funksiyani bajarishga qaratiladi.

---

112 
Ish haqini tashkil etishning qayta qurilishi bozor talablariga muvofiq 
quyidagi vazifalarni hal etishni nazarda tutadi: 
- har bir xodimning o‘z mehnati samaradorligi rezervlarini aniqlash va 
foydalanishdan manfaatdorligini oshirish, ishlamasdan pul mablag‘lariga ega 
bo‘lish imkoniyatlariga barham berish; 
- mehnatga haq to‘lashda tekischilik hollarini bartaraf etish, ish haqining ham 
yakka tartibdagi, ham jamoa mehnati natijalariga bevosita bog‘liqligiga erishish; 
- turli toifadagi va kasb-malakali guruhlariga mansub bo‘lgan xodimlar 
mehnatga haq to‘lash nisbatlarini optimallashtirish, bunda bajariladigan ishlarning 
murakkabligini, kasblarning noyobligini e’tiborga oladigan mehnat sharoitlari, 
shuningdek, pirovard natijalarga erishishga intilayotgan turli xodimlar guruhlari va 
ishlab chiqarish raqobatbardoshligining ta’sirini hisobga olishni nazarda tutadi.
Qurilish ishlab chiqarishida mehnatga haq to‘lashni tartibga solish sohasidagi 
amaliy qadamlar haqida gapirganda, shuni qayd qilib o‘tish kerakki, xodimlarning 
turli toifalari mehnatiga haq to‘lash darajalarini tabaqalashtirish uchun yagona tarif 
stavkasi (YaTS) ishlab chiqilgan va joriy etilgan bo‘lib, u bir xil murakkablikdagi 
ish uchun barobar haq to‘lash imkonini beradi.
Mehnatga haq to‘lashni davlat yo‘li bilan tartibga solish kam ta’minlangan, 
oz ish haqi oladigan xodimlarning ijtimoiy himoya qilinishini ta’minlashga 
qaratilgan chora-tadbirlar asosida ish haqining eng kam miqdorini belgilaydi. 
Qurilish sohasida ish haqini tashkil etishda yagona tarif setkasi asosida asosiy 
ish haqini shakillantirish usulini yoki mehnatga haq to‘lashning tarifsiz tizimini 
tanlash muhimdir. Yagona tarif setkasi ustuvor bo‘lib, undan foydalanganda 
xodimlar ish haqini yanada ob’yektivroq tabaqalashtirishga erishiladi. Biroq 
iqtisodiy ahvol doimiy ravishda o‘zgarib turishi sababli korxonalarda ko‘pincha tarif 
stavkalarni o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi, bu esa katta mehnat xarajatlariga olib 
keladi. Mehnatga haq to‘lashning tarifsiz tizimi ish haqini korxona ishining haqiqiy 
natijalariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq qilib qo‘yadi. Ish haqini hisoblash esa kamroq 
mehnat talab qiladi, Lekin bu faqat kichikroq korxonalarga taalluqlidir. 

---

113 
Ish haqini tashkil etish iqtisodiy samaradorlikning mezoni sifatida xo‘jalik 
hisobi daromadining ish haqi fondiga nisbatan ustuvor o‘sishi hisoblanadi. Bunday 
ustuvor o‘sish ta’min etilmagan hollarda sabablarni sinchiklab tahlil qilish, foydani 
ko‘paytirishga qaratilgan yoki mehnatga to‘lanadigan xarajatlarni qisqartirishga 
qaratilgan qo‘shimcha tadbirlarni ishlab chiqish zarur bo‘ladi. 
Hozirgi sharoitda qurilishda ish haqini to‘g‘ri tashkil etishga uning asosiy 
elementi bo‘lgan mehnatni normalash asosida erishish mumkin, u mehnat xarajatlari 
hajmi bilan unga to‘lanadigan haq o‘rtasidagi muvofiqlikni o‘rnatish imkonini 
beradi. Mehnatni normalashni takomillashtirish sohasidagi ishlar normalarning 
sifatini oshirishga va avvalo mehnatning barcha turlari hamda xodimlarning barcha 
guruhlari uchun baravar jiddiyligiga, qizg‘inlikni ta’minlashga qaratiladi. Turli 
ishlab chiqarish uchastkalarida normalarning baravar jiddiyligiga, mehnat 
jarayonining ayrim elementlariga miqdoriy ahamiyati bo‘yicha teng yoki yaqin 
jiddiylik koeffitsientlarini o‘rnatish hisobiga, yoki mehnat intensivligining 
normalardagi muayyan darajasini hisobga olish yo‘li bilan erishiladi. Normalarning 
baravar jiddiyligi ishlab chiqarishning turli uchastkalarida mehnatning bir xildagi 
intensivligini nazarda tutadi. Shu munosabat bilan birinchi miqdor ish sur’atlari va 
bandlik vaqtini hisobga olgan holda belgilanishi mumkin.