”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

V. Tayanch atamalar ta'rifi

Yiriklik moduli
jami qoldiqlar yig‘indisini 100 ga bo‘lib aniqlanadi
. 
 
VI.Ish tartibi.
Sifatli beton va qorishma tayyorlashda to‘ldirgichlarning 
mayda-yirikligi katta ahamiyatga ega. Har xil yiriklikdagi qum (0,5 mm dan 5 mm 
gacha) kam bo‘shliqqa ega bo‘ladi. Bu holda beton yoki qorishma uchun sement 
sarfi kamayadi. Agar qum juda mayda bo‘lsa, uning bo‘shlig‘i ko‘p bo‘ladi, demak 
sement ko‘p sarflanadi, beton zichligi esa kamayadi va h. k.
To‘kilgan qumdan 1500-2000 g og‘irlikda namuna olinadi va quritish 
shkafida 100-1100 S da turg‘un vazingacha quritiladi, keyin 10 mm li, so‘ng 5 mm 
li g‘alvirlardan qum o‘tkaziladi. Diametri 5 mm li g‘alvirdan o‘tgan qumning 
mayda-yirikligi standart elaklarda elash usuli bilan laboratoriyada aniqlanadi. 
Buning uchun 1000 g qum tortib olinadi va tartib bilan ustma-ust qo‘yilgan 
elaklardan o‘tkaziladi (5; 2,5; 1,25; 0,63; 0,315; va 0,14 mm). Har qaysi elakda 
qolgan qoldiq tarozida tortiladi va qumni sinash uchun olingan og‘irlikka nisbatan 
protsent hisobida alohida-alohida aniqlanadi. Ko‘zining diametri 5 mm li elakda 
qolgan qoldiq qumning 10% idan oshmasligi yoki elakdan butunlay o‘tishi kerak. 
Qumning mayda-yirikligini aniqlash uchun har qaysi elakda qolgan qoldiqni 
quyidagicha hisoblab topiladi: 
a
2,5
=
 
bu yerda: m1- shu elakda qolgan qoldiqning og‘irligi; g. 
m – sinaliyotgan qumning og‘irligi, g.

Elakda qolgan jami qoldiqni hisoblashda quyidagi formulalardan 
foydalaniladi:
A
2,5
=
A
1,25
=
+
A
0,63
=
+
+
A
0,315
=
+
+
+
A
0,14
=
+
+
+
+
Qumning mayda-yirikligini shartli son bilan ifodalash uchun yiriklik moduli 
(M) degan maxsus ko‘rsatkich kiritilgan. Yiriklik moduli jami qoldiqlar 
yig‘indisini 100 ga bo‘lib aniqlanadi, ya'ni:
100
1

m
m
5
,
2

5
,
2

25
,
1

5
,
2

25
,
1

63
,
0

5
,
2

25
,
1

63
,
0

315
,
0

5
,
2

25
,
1

63
,
0

315
,
0

14
,
0


---

M
y
=
Olingan natijalar quyidagi 12.1jadvalga yozib boriladi.
12.1jadvalga 
Elaklar 
ko‘zining 
diametri, mm 
Har qaysi 
elakdagi qoldiq 
og‘irligi, mm 
Har qaysi elak- 
dagi qoldiq,% 
Har qaysi 
elakdagi jami 
qoldiq, % 
Yiriklik 
moduli, M
y