”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

 
QUM TARKIBIDAGI ORGANIQ ARALASHMALARNI ANIQLASH 
Yiriklik moduli bo‘yicha qumning turlari. Qum yirik-maydalik moduli 
bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi: 1,0–1,5 mm gacha juda mayda qum, 1,5–2,0 
mm gacha mayda qum, 2,0–2,5 mm gacha o‘rtacha qum, 2,5–5 mm gacha yirik 
qum hisoblanadi.
Asbob va uskunalar
. Elaklar, tarozi. 
Ishlash tartibi
. Qumning zarraviy tarkibini bilish uchun uni elab ko‘rish 
kerak. Massasi 2 kg keladigan o‘rtacha namuna avval quritiladi, so‘ngra dumaloq 
ko‘zli va ko‘zining diametri 5 hamda 10 mm bo‘lgan g‘alvirda elanadi. 
G‘alvirlardagi qoldiklar tarozida tortiladi, yirikligi 5-10 mm bo‘lgan (Gr
5
) va 10 mm 
dan yirikroq zarralar miqdori (Gr
10
) quyidagi formula bo‘yicha 0,1% gacha 
aniqlikda hisoblab chiqariladi: 
;
100
5
5
m
m
Гр


;
100
10
10
m
m
Гр


bu yerda: Gr
5
- 5 va 10 mm yiriklikdagi qum zarralari miqdori, %;
Gr
10
– 10 mm dan yirik qum zarralari miqdori, %;
t - namunannng massasi, g;
t
5
, t
10
- ko‘zining diametri 5 mm va 10 mm bo‘lgan g‘alvirdagi qoldiq, g. 
Ko‘zlari 5 mm diametrli g‘alvirdan o‘tgan namunadan 1000 g tortib olinadi 
va ko‘zlarini o‘lchami kamaya borishiga qarab muayyan izchillikda ustma-ust 
o‘rnatilgan g‘alvirlardan o‘tkaziladi. Bunda ko‘zlari dumaloq va diametri 2,5 mm 
bo‘lgan g‘alvir eng ustida bo‘lishi, ko‘zlari kvadrat, o‘lchami 1,25; 0,63; 0,315 va 
0,14 mm li g‘alvirlar birin-ketin joylashishi lozim. G‘alvirdan toza qog‘ozga 1 minut 
mobaynida tushgan qum miqdori namuna umumiy massasining 0,1% idan oshmasa, 
elash jarayoni nihoyasiga etgan hisoblanadi. G‘alvirlardagi qoldiqlar tarozida 

---

tortiladi va har bir g‘alvirdagi xususiy qoldiq quyidagi formula yordamida 0,1% 
aniqlikda hisoblanadi: 
;
100
m
m
а
i
i


bu yerda: a
1
-g‘alvirdagi xususiy qoldiq, %;
t
i
-berilgan g‘alvirdagi qoldiqning massasi, g;
t-elangan namuna qumning massasi, g. 
So‘ngra har bir g‘alvirdagi to‘la qoldiq 0,1% gacha aniqlikda hisoblab 
topiladi. To‘la qoldiq A
i
ko‘zlari katta diametrli hamma g‘alvirlardagi xususiy 
qoldiqlar bilan belgilangan g‘alvirdagi qoldiqning umumiy yig‘indisi sifatida 
quyidagi formuda yordamida aniqlanadi: 
i
i
a
a
A



....
5
,
2
bu yerda: a
2,5
+..+a
i
- ko‘zlari 2,5 mm diametrli g‘alvirdan boshlab barcha 
g‘alvirlardagi xususiy qoldiqlar, %;
a
i 
- belgilangan g‘alvirdagi xususiy qoldiq %. 
ajratilgan o‘rtacha qum – ......kg 5 va 10mm zarrachalar 
miqdori -.......g. 
sinash uchun olingan qumning massasi -.......kg 
Elaklar 
ko‘zining 
o‘lchami, mm 
Elakdagi ayrim 
qoldiq, «a» 
Elakdagi 
to‘la 
qoldiq,«
A» 
Texnikaviy 
talablar bo‘yicha 
to‘la qoldiq, % 
g 
% 
2,5 
0-20 
1,25 
15-45 
0,63 
35-70 
0,315 
70-90 
0,14 
90-100 
0,14mm 
elakdan o‘tgani 
Jami: 
1-rasm. Qumning mayda-yirikligini ifodalovchi grafik.