”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

LABORATORIYA ISHI №:11
CHAQIQTOSH (SHAG’AL) DONALARINIG MUSTAHKAMLIGINI 
ANIQLASH 
Asbob uskunalar
. Po‘lat silindr, gidrovlik priss,elaklar 
Ish tartibi
.Chaqiqtosh(shag‘al)donalarining mustahkamligi po‘lat silindrda 
maydalanish ko‘rsatkichi orqali aniqlanadi va quyidagicha bajariladi. 
Fraksiyasi 5-10mm; 10-20mm; yoki 20-40mm li elaklarda elanib sinaladigan 
fraksiyadan uncha katta ham. uncha kichik ham bo‘lmagan chaqiqtosh(shag‘al) 
tanlab olinadi . 40mm yiriklikdagi chaqiqtosh (shag‘al) oldindan 10-20mm va20-
40mm fraksiyagacha maydalanadi ,sung sinov o‘tkaziladi.
Uncha kichik bo‘lmagan elakda qolgan qoldiqdan 75mm li silindrda sinash 
uchun 0.5kg dan kam bo‘lmagan miqdorda namuna olinadi.150 mm li silindrda 
sinash uchun 4kg namuna tortib olinadi. 
Sinov quriq va suvga ivitilgan holatda o‘tkazilishi mumkin buni uchun 
chaqiqtosh (shag‘al) oldin quritish shkafida doimiy massasigacha quritiladi va 2 
soat davomida suvga solib qo‘yiladi. Chaqiqtosh(shag‘al) suvdan chiqarib olinib 
yumshoq nam latta bilan artilib sinov o‘tkaziladi. 
5-10mm li va 10-20mm li kattalikdagi chaqiqtosh(shag‘al) sifatini joriy 
nazorat qilish uchun 0.4kg namuna tortib olinib diametri 75mm li silindrda 
mustahkamligi sinaladi.150mm li silindirda mustahkamligini sinash uchun 
namunadan 3kg tortib olinad. Kerakli ulchamda tortib olingan chaqiqtosh(shag‘al) 
oldindan tayyorlangan silindrga 5sm balanddan solinadi.Namuna to‘ldiruvchi 
silindrning qirralariga 15mm qolguncha solinadi va tekislanadi,keyin silindrning 
siqish sopi qo‘yiladi sop plitasi silindrning qirralari bilan teng bo‘lishi kerak.Agar 
teng bo‘lmasa
1-2dona chaqiqtosh solinadi yoki olinadi ular ham namuna og‘irligiga 
qo’shiladi yoki olib tashlanadi. 
Shundan keyin silindr gidrovlik prissning quyi plitasiga qo‘yiladi
va ishga tushiriladi.Qo‘yiladigan oshib boruvchi kuch 75 mm li silindrda 1-2 
kN/s tezlik bilan 50 kN gacha 150mm li silindrda 200kN gacha kuch beriladi 
Keyin silindrdan namuna to‘ldiruvchi tukib olinib o‘lchanadi. Silindrda 
ezilgan chaqiqtosh (shag‘al) donalarini elakdan o‘tkaziladi.Elak ko‘zlarining 
diametri sinalayotgan chaqiqtosh(shag‘al) donalarining fraksiyasiga bog‘liq. 5-10 
mm fraksiyali chaqiqtosh ( shag‘al)ga 1.25 mm li elak; 10-20 mm li fraksiyali 
chaqiqtoshga 2.5 mm li elak ; 20-40 mm li fraksiyali chaqiqtoshga 5mm li elak.
Namuna suvga ivitilgan holatda ezilsa elakda suv bilan yuvib nam lattada 
artib tashlanib aniqlanadi. 

---

Elangandan keyin elakda qolgan qoldiq tortiladi va maydalanish ko‘rsatkichi
(Dr) 1.0% aniqlikkacha hisoblanadi. 
Dr=
Bu yerda m
1
- chaqiqtoshning sinovgacha bo‘lgan massasi, kg 
m
2 
– silindrda maydlangan chaqiqtoshning elangandan keyin elakda qolgan 
massasi kg. 
Sinov ikki marta o‘tkazilib shag‘alning maydalanish ko‘rsatkichini o‘rtacha 
arifmetik qiymatda topiladi.
Maydalanish ko‘rsatkichiga qarab chaqiqtosh(shag‘al) markasi quyidagicha 
bo‘linadi: Dr8 (8% gacha massani yo‘qotish), Dr12 ( 8-12% massani yuqotish ) 
Dr16 (13% dan 16%gacha massani yuqotish) Dr 24 (16%dan 24%gacha massani 
yuqotish). 
Tog‘ jinslari asosida tayyorlanadigan chaqiqtosh va shag‘al donalarining 
siqilishdagi mustahkamligi Yuqorida o‘tkazilgan sinov natijalaridan kelib chiqib 
markalari quyidagi oralqlarda bo‘ladi: Dr 8-100MPa ; Dr 12-80-100MPa; Dr 16-
60-80MPa; Dr 24-40-60MPa. 
Har xil mustahkamlikdagi betonlar uchun ishlatiladigan chaqiqtosh va 
shag‘al donalarining yaroqliligini silindrda ezilishini oldindan baholashda 
quyidagi ma’lumotlardan foydalaniladi.
Betonning 
mustahkamligi MPa 
40 
va 
undan Yuqori 
30 
20 
va 
undan 
past 
Silindrda 
ezilgan 
chaqiqtosh 
va 
shag‘al 
donalarining markalari
8 
12 
16