Qustav Lebon xalqlarin və KÜTLƏNİn psixologiyasi
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İkinci bölmə
KÜTLƏNİN DÜŞÜNCƏSİ VƏ İNANCI I fəsil KÜTLƏNİN DÜŞÜNCƏ VƏ İNANCLARININ KƏNAR AMİLLƏRİ Kütlənin inanclarının hazırlıq amilləri. – Həmin inancların inkişafı əvvəlkilərin emalının nəticəsidir. 1. İrq. – Onun üstünlük təşkil edən təsiri. – Həmin təsirdə əcdadların təlqini özünü göstərir. 2. Ənənələr. – Ənənələr irqin ruhunun sintezinin ifadəsinə xidmət edir. – Ənənələrin sosial əhəmiyyəti. – Onların zərəri nədən ibarətdir. – Kütlə ənənəvi ideyaların ən möhkəm mühafizəedicisidir. 3. Zaman. – O, ardıcıllıqla inancın möhkəmlənməsini, sonra isə məhvini hazırlayır. – Onun təsiri sayəsində xaosdan qayda-qanun bərpa olunur. downloaded from KitabYurdu.org 4. Siyasi və sosial təsisatlar. – Onların rolu barədə yanlış təsəvvürlər. – Onlar səbəbləri deyil, nəticələri təmsil edirlər. – Təsisat – bir-birinə bənzəməyən şeylərin ümumi ad altında pərdələməkdən başqa bir şey deyil. – Konstitusiyalar necə yaradılır. Bəzi xalqların mərkəzləşdirmə kimi məlum, nəzəricə səfeh təsisatlara olan tələbatı. 5. Təhsil və tərbiyə. – Təhsilin kütləyə təsiri ilə bağlı müasir yanlış təsəvvürlər. – Statistik göstərişlər. – Latın tərbiyəsinin pozğunlaşmış rolu. – Təhsilin icra edə biləcəyi rol. – Müxtəlif xalqlarda rast gəlinən nümunələr. Kütlənin mənəvi quruluşunu, onun düşünmək, hiss və mühakimə etmək tərzini öyrəndikdən sonra, indi onun düşüncə və inanclarının necə əmələ gəlməsi və bərqərar olmasının tədqiqinə keçirik. Kütlənin düşüncə və inanclarını müəyyən edən amillər ikili növdə olur; bilavasitə və bilavasitə amillər. Bilavasitə amillər – bunlar o amillərdir ki, kütlənin məlum inamları qavramasını onun üçün əlçatan edir və bəzi digər baxışlarla nüfuzetmə bacarıqsızlığını ortaya çıxarır. Həmin amillər sonradan öz qüvvəsi və nəticələri ilə hamını heyrətdə qoya biləcək hər hansı bir ideyanın qəfil inkişafı üçün təməl hazırlayır. Amma yalnız elə görünür ki, həmin ideyalar qəfil ortaya çıxıb. Həqiqətdə, bəzi ideyalar çox vaxt izdihamda ortaya çıxır və ildırım sürəti ilə icraya yönəlir, Lakin bu, ilk baxışda belə görünür, əslində həmin partlayış həmişə özündən əvvəlki işlərin uzun sürən nəticələrinin yekunudur. Kütləyə təsirini göstərən bilavasitə amillər isə artıq bilavasitə amillərin öncədən hazırlanmış təməlində fəaliyyət göstərir və onsuz heç bir nəticə də doğurmazdılar; onlar kütlədə fəal özünə etibar yaradırlar, yəni məlum formanı ifadə edirlər və onu bütün nəticələri ilə inkişaf etdirirlər. Bilavasitə amillərin sayəsində kütlədə onu aludə edən hallar yaranır; onların sayəsində qiyam başlanır, tətillər təşkil edilir və yaxud böyük əksəriyyət qəfildən hər hansı bir adamı hakimiyyətə gətirir və ya hansısa hökuməti hakimiyyətdən devirir. Bütün böyük tarixi hadisələrdə bu ikili amillərin ardıcıl fəaliyyətini müşahidə edə bilirik. Bunlardan ən heyrət doğuracaq bir nümunəni – fransız inqilabını – götürək. Həmin hadisələrin bilavasitə amilləri filosofların yaradıcılığı, aristokratiyanın zorakılığı, elmi düşüncələrin uğurlarıdır. Beləliklə, bilavasitə amillərlə – natiqlərin nitqləri və ən cüzi islahatlara qarşı çıxan sarayın müqaviməti – hazırlaşdırılan kütlənin ruhu artıq asanlıqla aludə vəziyyət alır. Bilavasitə amillərə bütün inancların dərinliyində və kütlənin düşüncələrində rast gəlinən irqlər, ənənələr, zaman, təsisatlar və tərbiyə kimi ümumi amillər aiddir. 1. İRQ İrq amili ilk yerdə dayanmalıdır, belə ki, öz əhəmiyyətinə görə o, digərlərini üstələyir. Bundan öncə biz irqin təsirindən söz açdığımızdan, bir daha həmin məsələyə qayıtmayacağıq. Əvvəlki əsərdə biz tarixi irqin nə olduğunu və onun yekun xüsusiyyətləri formalaşdıqdan sonra irsiyyət qanunu sayəsində hansı qüvvəyə malik olduğunu göstərmişdik; həmin vaxt inancları, təsisatları və incəsənəti, bir sözlə, sivilizasiyasının bütün elementləri onun ruhunun zahiri təsvirindən başqa bir şey deyil. İrqin təsiri elədir ki, həmin elementlərdən heç biri dərin dəyişikliklərə uğramadan bir xalqdan digərinə keçə bilmir. Mühit, şərait və hadisələr, yalnız downloaded from KitabYurdu.org dəqiqələrin sosial təlqini kimi xidmət edir. Bütün bunlar əhəmiyyətli təsir göstərə bilər, lakin əgər irqin təlqin edilmiş ideyalarına zidd gedərsə, yəni əcdadlara qarşı çıxarsa, onda həmişə qısamüddətli olur. Biz irqlərin həmin təsiri məsələsinə hələ dəfələrlə müraciət edəcəyik və göstərəcəyik ki, o, necə əzəmətlidir və hətta kütlənin ruhunun xüsusi xassələrində o, hansı üstünlüyə malikdir. Müxtəlif ölkələrdən olan kütlələrin öz inanc və əməllərində böyük fərqlərə malik olmaları və ona eyni şəkildə təsir etmənin mümkün olmadığı, bununla izah olunur. 2. ƏNƏNƏLƏR Keçmiş irqin ideyaları, tələbatları və hisləri ənənələrdə ifadə olunur; özünün bütün ağırlığı ilə bizə təzyiq edən irqin sintezi ona bağlıdır. Söylədiyim fikir hələ yeni olduğundan – tarixi isə onsuz çox çətin anlaşılır – əvvəlki əsərimdə (“Xalqların psixologiyası”) ona dörd fəsil həsr etmişəm. Oxucu həmin fəsillərdən başa düşəcək ki, aldadıcı zahiri görünüşünə baxmayaraq, nə dil, nə din, nə incəsənət, bir sözlə, sivilizasiyaların elementlərindən heç biri toxunulmaz şəkildə bir xalqdan digərinə verilir. Embriologiyanın (biologiyanın rüşeymlərin (embrionların) inkişafından bəhs edən şöbəsi) canlı varlıqların təkamülünə keçmişin necə böyük təsir etdiyi aşkarlandıqdan sonra, bioloji elmlər böyük dəyişikliklərə uğradı. Keçmişin təsiri haqqında ideya geniş yayıldıqdan sonra tarix elmində də bənzər dəyişikliklər baş verəcək. Hələlik isə o, istənilən səviyyədə yayılmayıb və dövlət adamlarının bir çoxu hələ də ötən əsr nəzəriyyəçilərinin ideyaları ilə yaşayırlar, düşünürlər ki, əgər zəka işığını əsas götürsələr, cəmiyyət öz keçmişi ilə əlaqəni kəsə və bütün istiqamətlərdə dəyişə bilər. Xalq – keçmiş tərəfindən yaradılmış orqanizmdir və hər bir orqanizm kimi o da uzun sürən irsən toplananların vasitəsilə dəyişilə bilər. Adamlar xüsusilə izdiham zamanı ənənələri əldə rəhbər tuturlar, özü də yalnız adlar və zahiri formalar asanlıqla dəyişir. Bununla bağlı təəssüflənməyin yeri yoxdur. Ənənələrsiz nə milli ruh, nə də sivilizasiyalar ola bilər. Buna görə də insanın təşəkkül tapdığı andan ən əsas məşğuliyyətlərindən biri ənənələr şəbəkəsi qurmaq və ənənələrin xilaskarlıq fəaliyyəti tükənəndə isə onları dağıtmaqdan ibarət olub. Ənənəsiz sivilizasiya mümkün deyil; ənənələr məhv edilmədən heç bir inkişaf gedə bilməz. Sabitliklə dəyişkənlik arasında tarazlığın tapılmaması, çətinlik yaradır, həm də böyük çətinlik. Əgər hər hansı bir xalq vərdişlərin bir neçə nəsil ərzində hədsiz möhkəmlənməsinə imkan verirsə, o artıq dəyişilə bilmir və Çin kimi təkmilləşməyə qadir olmur. Zorakı inqilablar bu məsələdə heç nəyə qadir deyillər, çünki parçalanmış zəncirin qırıqları ya yenidən bir-birinə qovuşur və heç bir dəyişikliyə uğramayan keçmiş öz gücünü bərqərar edir, ya da həmin qırıqlar səpələnmiş vəziyyətdə qalır və onda anarxiyanın ardınca tezliklə tənəzzül baş verir. Beləliklə, hər bir xalqın idealını keçmişin təsisatlarının qorunub saxlanılması və onların tədricən yavaş-yavaş, hiss olunmadan dəyişilməsi təşkil edir. Lakin həmin ideala çatmaq çox çətindir. Bu idealı yalnız qədim romalılar və müasir ingilislər həyata keçirə biliblər. downloaded from KitabYurdu.org Ənənəvi ideyaların ən möhkəm mühafizləri məhz kütlə hesab olunur və dəyişikliklərə də ən güclü müqavimət onlar tərəfindən göstərilir – xüsusilə də izdihamın kasta adlandırılan kateqoriyası. Mən artıq kütlənin həmin mühafizəkar ruhuna diqqət çəkmişəm və demişəm ki, ən şiddətli qəzəblər yalnız sözün dəyişilməsinə gətirib çıxarır. Ötən yüzilliyin sonlarında dağıdılan kilsələri, din xadimlərinin edamları, sürgünləri və katolik ruhanilərin ümumən təqib edilmələrini nəzərə alanda, köhnə dini ideyaların öz gücünü tamamilə itirdiyini düşünmək olardı. Amma üstündən cəmi bir neçə il keçdi və ləğv edilmiş kult ümumi tələb nəticəsində yenidən bərqərar oldu. Müvəqqəti sıxışdırılan ənənələr yenidən öz hökmranlıqlarını geri qaytardılar. Tenin sitat gətirdiyi Konventin keçmiş üzvü Furkruanın məruzəsində bu mövzu ilə bağlı tamamilə aydın şəkildə deyilir: “Bazar günlərinin geniş qeyd olunması və kilsələrin ziyarəti göstərir ki, fransızların böyük hissəsi köhnə adət-ənənələrə qayıtmaq istəyirlər və indi bu milli meylə qarşı çıxmaq zamanı deyil... Böyük insan kütləsinin dinə, ayinlərə və din xadimlərinə ehtiyacı var. Bir neçə müasir filosofun səhvi məni də özünə cəlb etmişdi və məhz onu nəzərdə tuturdu ki, guya təhsil xalq arasında lazımi səviyyədə yayılardısa, dini xurafatı məhv edə bilər. Bu zehniyyət, böyük sayda olan bədbəxtlər üçün təskinlik mənbəyi kimi xidmət göstərir... Ardıcıl olaraq xalq kütləsinə onun ruhanilərini, kilsə və ayinlərini qaytarmaq lazımdır”. Heç bir nümunə, ənənələrin kütlənin ruhu üzərində hansı gücə malik olduğunu bundan yaxşı nümayiş etdirmir. Ən təhlükəli zırramaları məbədlərdə axtarmaq lazım deyil, eləcə də ən qaniçən müstəbidlər heç də saraylarda yaşamırlar. Həm o, həm də digəri, hər ikisi bir dəqiqə ərzində məhv ola bilər. Amma qəlbimizdə şahlıq edən həqiqi, gözəgörünməz hakim, hər cür qəzəb cəhdindən yan ötə bilir və yalnız əsrlərin tədricən göstərdiyi fəaliyyətə güzəştə gedir. 3. ZAMAN Bioloji problemlərdə olduğu kimi sosial problemlərdə də ən ciddi amillərdən biri zamandır. Zaman yeganə həqiqi yaradıcı və yeganə böyük dağıdıcıdır. Zaman zərrəciklərdən dağlar ucaldır və geoloji dövrlərin insan ləyaqəti səviyyəsinədək yüksələn naməlum hüceyrəyə qədər. Hər hansı bir təzahürün tamamilə dəyişikliyə məruz qalması üçün əsrlərin müdaxiləsi kifayətdir. Çox ədalətli deyilib ki, əgər qarışqaya zaman verilsəydi, o, Monblan dağını hamarlayıb düzəldə bilərdi. Əgər hansısa canlı, zamanın gedişatını öz arzusuna uyğun dəyişdirməyi bacarsaydı, onun əldə etdiyi hakimiyyət, dindarlar tərəfindən yalnız tanrıların adına yazılan qüvvəyə bənzər gücə bərabər olardı. Biz burada zamanın kütlənin düşüncələrinin genezisinə təsirinə baxmaqla məhdudlaşacağıq. Bu baxımdan onun fəaliyyəti çox böyükdür və ona irq kimi əzəmətli güclər tabe olurlar, hansılar ki, yalnız zamanla yaranırlar. Zaman inancların yaranmasına, inkişafına və məhvinə imkan yaradır; zaman onlara güc və qüvvə verir, elə həmin güc və qüvvədən onları məhrum eləyən də zamanın özüdür. Zaman kütlənin düşüncə və inanclarını, ən azından onların inkişaf etməsi üçün təməl hazırlayır. Bax, nəyə görə bəzi ideyaların yalnız məlum dövrlərdə həyata keçməsi də downloaded from KitabYurdu.org bununla bağlıdır, belə ki, onlar heç də qəfildən və ya təsadüfən ortaya çıxmır, hər birinin kökü daha uzaq keçmişə gedib çıxır. Əgər həmin ideyalar özlərinin çiçəklənmə dövrünə daxil olursa, deməli, zaman onları hazırlayıb. Və həmin ideyaların genezisi yalnız biz keçmişə müraciət etdiyimiz zaman aydınlaşır. İdeyalar – onlar keçmişin qızları və gələcəyin analarıdır və həmişə zamanın köləsidirlər! Beləliklə, həqiqi hakimimiz zamandır və bizə hər şeydə dəyişikliyi görmək üçün ona yalnız fəaliyyət imkanı yaratmaq lazımdır. Hazırda bizi kütlənin qorxunc iddiaları, həmin dağıntılar və çevrilişlər, çox güman ki, onlar bizə hazırlayırlar, narahat edir. Amma zaman tarazlığın bərpasının qayğısına qalır. “Heç bir rejim bir gün içində yaranmayıb, – Lavoss belə deyir, – siyasi və sosial təşkilatlar əsrlər ərzində formalaşır. Feodalizm məlum qaydalara tabe olana qədər, uzun əsrlər boyu biçimsiz və xaotik şəkildə mövcud olub. Mütləq monarxiya da düzgün hökumət rejimi tapılmayana qədər uzun əsrlər mövcud olub və bütün bu keçid dövrləri həmişə böyük çalxantılarla müşayiət edilib”. 4. SİYASİ VƏ SOSİAL TƏSİSATLAR Belə bir ideya geniş yayılıb ki, hər hansı bir təsisat cəmiyyətdəki çatışmazlıqları düzəltməyə xidmət edir. Xalqların inkişafı guya həmin təsisatların və hökumətlərin təkmilləşdirilməsinin nəticəsində baş tutur və sosial dəyişiklikləri dekretlərin köməyilə həyata keçirmək olur. Fransa inqilabı öz başlanğıc nöqtəsi kimi məhz, həmin ideyanı əsas götürüb və müasir sosial nəzəriyyələr də öz dayaq nöqtəsini onda tapırlar. Bu, uzun çəkən təcrübə bütün hallarda həmin təhlükəli xülyanı ciddi sarsıda bilməzdi və çox lüzumsuz yerə tarixçilər və filosoflar bunun əsassızlığını sübut etməyə çalışmışlar. Amma bütün təsisatların özlüyündə ideya, hiss və adətlərin məhsulu olduğunu sübut etmək, onlar üçün elə də çətinlik törətməzdi. Həmin ideya, hiss və adətləri təkcə məcəllələri düzəltməklə asan şəkildə dəyişmək mümkün deyil. Xalq özünə göz və saç rənglərini seçə bilmədiyi kimi, təsisatları da seçə bilmir. Təsisatlar və hökumətlər – bunlar irqin məhsullarıdır onlar dövrü deyil, dövr onları yaradır. Xalqlar onların xarakterlərinin tələb etdikləri kimi idarə olunmurlar. Hər hansı bir siyasi rejimin yaranması üçün uzun əsrlər lazım olduğu kimi, onların dəyişilməsi üçün də əsrlər lazımdır. Təsisatlar özlüyündə nə yaxşı, nə də pis ola bilər və indiki anda hansısa xalq üçün yaxşı olan, başqa zamanda onun üçün tamamilə yararsız ola bilər. Ona görə də həmin təsisatları əsl həqiqətdə dəyişdirmək xalqın iradəsi daxilində deyil; o, zorakı inqilablar yolu ilə yalnız təsisatların adını dəyişə bilir, amma onların mahiyyəti dəyişməz qalır. Ad, yeri gəlmişkən heç bir əhəmiyyət daşımır – bu, etiketdən başqa bir şey deyil və şeylərin mahiyyətinə nüfuz edən tarixçi, onlara elə də xüsusi diqqət yetirmir. Beləliklə, məsələn, dünyada ən demokratik ölkə sayılan İngiltərə monarxiya üsul-idarəsi ilə idarə olunur, eyni zamanda ispan-Amerika respublikalarında, baxmayaraq ki, orada respublika təsisatları mövcuddur, ən ağır müstəbidlik hökm sürür. Xalqların taleyini onların xarakterləri müəyyən edir, heç də hökumətlər deyil. Əvvəlki əsərimdə bunu aydın nümunələrlə sübut etməyə səy göstərmişəm. downloaded from KitabYurdu.org Bu, hətta Birləşmiş Ştatların ən qabaqcıllarından olan respublikaçılar tərəfindən də etiraf olunur. Amerika jurnalı “Forum” bu məsələ ilə bağlı qəti fikir yazmışdı, hansı ki, mən “Review of Reviews”in 1894-cü il dekabr nəşrindən götürmüşəm: “Aristokratiyanın ən qatı düşmənləri belə unutmamalıdırlar ki, İngiltərə dünyada ən demokratik ölkədir, orada şəxsiyyətin hüquqlarına ən yüksək dərəcədə hörmət bəslənilir və şəxsiyyət ən böyük azadlıqlardan istifadə edir”. Beləliklə, hətta diqqətlə hazırlanmış konstitusiya belə tamamilə dəyərsiz və faydasız ritorikadan başqa bir şey deyilmiş, belə ki, əgər biz bu iki amilə fəaliyyət imkanı versək, zaman və ehtiyac özləri münasib konstitusiya formasının işlənib hazırlanması qayğısına qalacaqlar. Anqlosakslar məhz, belə hərəkət etmişlər, hansı ki, bunu biz böyük ingilis tarixçisi Makoleyin dediklərindən öyrənmişik. Onun bu münasibətlə söylədiklərini, təmiz zəka nöqteyi-nəzərindən cəfəng və ziddiyyətli yığıncaqlarda hazırlanan qanunlarla nə qədər böyük xeyirxahlıq etdiklərini iddia edən latın ölkələrinin bütün siyasətçiləri, əzbərləsəydilər, çox yaxşı olardı. Avropa və Amerikanın latın xalqları tərəfindən baş verən iğtişaşlar zamanı məhv edilən konstitusiyaları İngiltərə “konstitusiyası” ilə müqayisə edən Makoley deyir ki, sonuncu çox az, hissələr üzrə, bilavasitə zərurət yarandıqda dəyişilib, lakin heç vaxt spekulyativ müzakirələr əsasında deyil. “Daha çox faydalar haqqında düşünmək, – Makoley deyir, – amma simmetriyanın qayğısına qalmamaq; anomaliyadır deyib, tək həmin əsasda anomaliyanı aradan qaldırmamaq; mənasızlıq hissi duyulmayana qədər, yeniliyi tətbiq etməmək, həm də bu yeniliyin həmin hissin aradan qaldırılması üçün lazım olduğunu bilə-bilə; kömək etmək lazım gələn yerdə həmin hadisədən kənara çıxmamaq – Bax, İoahan zamanından Viktoriya dövrünə kimi mövcud olmuş 250 parlamentin adətən əldə rəhbər tutduqları qaydalar bunlardır”. Qanunlar və təsisatların irqlərin tələbatlarını hansı dərəcəyədək ifadə edə biləcəyi barədə aydın təsəvvür olsun deyə, hər bir xalqın qanun və təsisatlarını ayrıca öyrənmək lazımdır və məhz, buna görə onlar zorakılıq yolu ilə dəyişdirilməməlidir. Məsələn, nümunə kimi fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən mərkəzləşmənin üstünlükləri və zərərləri ilə bağlı düşünmək olar, amma xatırlayanda ki, böyük inqilab keçmişin bütün təsisatlarını devirməyə can atsa da, bütün hallarda həmin mərkəzləşməyə yenə də hörmət etməyə məcbur olub, hətta onu bir qədər də genişləndirib. İstər-istəməz etiraf etməliyik ki, təsisat – son dərəcə zəruriliyin məhsuludur və o, xalqın mövcudluğunun şərtlərini təşkil edir; buna görə də onları məhv etməyi tələb edən bəzi siyasi xadimlərin dünyagörüşlərinin məhdudluğundan bizə yalnız təəssüflənmək qalır. Əgər onlar təsadüfən öz məqsədlərinə çata bilərlərsə, bu, dəhşətli vətəndaş müharibəsinin başlanması üçün dərhal bir işarə olar, yenə də əvvəlkindən daha ağır yeni mərkəzləşməyə gətirib çıxara bilər. Əgər biz Fransada başlıca olaraq irqi məsələ ilə bağlı müxtəlif partiyalar arasında mövcud olan indiki dərin dini və siyasi fikir ayrılıqları və inqilab dövründə üzə çıxan və fransa-prussiya müharibəsinin sonuna yaxın yenidən özünü göstərən separatçı təmayüllər arasında paralellər aparsaq, görərik ki, Fransada mövcud olan irqlər heç də bir-biri ilə qaynayıb-qarışmamışlar. Fəal mərkəzləşmə və süni departamentlərin təsis olunması ilə əvvəlki əyalətlərin bir-birinə birləşməsi, heç şübhəsiz, inqilabın ən faydalı işi ola bilərdi. Lakin diqqətsiz adamların bu qədər çox izah etdikləri downloaded from KitabYurdu.org desentralizasiyanı həyata keçirmək mümkün olsaydı, onda bu çox tezliklə ən qanlı toqquşmalara gətirib çıxarardı. Bunu etiraf etməmək ölkəmizin bütün tarixinə məhəl qoymamaq deməkdir. Yuxarıda deyilənlərdən belə bir nəticəyə gəlirik ki, təsisatlar vasitəsilə kütlənin ruhuna təsir etmək olmur. Bəzi ölkələrin, məsələn, demokratik təsisatlara malik olan Birləşmiş Ştatlar ən yüksək çiçəklənmə dərəcəsinə nail olub, başqalarında isə, məsələn, ispan-Amerika respublikaları baxmayaraq ki, oxşar təsisatlara malikdilər, onlarda ən kədərli anarxiya hakimdir, deməli, birinin inkişafda yüksəlişə, digərlərinin isə tənəzzülə uğramasında təsisatlar heç bir rol oynamır. Xalqlar öz xarakterlərinin xassələri tərəfindən idarə olunurlar və irqin xarakterinə dəqiq şəkildə uyğun gəlməyən bu təsisatlar, bir növ müvəqqəti istifadə üçün götürülmüş geyimə bənzəyir. Təsisatların tətbiqi məqsədilə, hansı ki, onlara da müqəddəs sayılan şeylər, insanlara xoşbəxtlik gətirən fövqəladə güc kimi istinad edilir, qanlı müharibələr və coşqun inqilablar dəfələrlə baş verib və bundan sonra da baş verəcək. Müəyyən mənada, əlbəttə təsisatların kütlənin ruhuna təsir etdiyini söyləmək də olar, çünki onlar bənzər inqilablar doğururlar, lakin əslində burada təsisatların heç bir rolu yoxdur, belə ki, aradan qaldırılacaqlar və ya təntənə çalacaqlar hələ bilinmir, bütün hallarda onlar özlüyündə heç bir keyfiyyətə malik olmurlar. Kütləyə yalnız xəyali və güclü illüziyalar və xüsusilə də sözlər təsir edir, çox tezliklə onların izdihama necə fövqəladə təsiretmə qabiliyyətindən söz açacağıq. 5. TƏHSİL VƏ TƏRBİYƏ Hansısa dövrdə xəyali xarakterinə və az sayda olmasına baxmayaraq, üstünlük təşkil edən və gücə malik ideyalar arasında bizim indiki zamanda birinci sıraya layiq bildiklərimiz bunlardır: təhsil, o, adamları əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirə və qəti surətdə yaxşılaşdıra və hətta onlar arasında bərabərlik yarada bilər. Təkrar yolu ilə bu inandırma demokratiyanın ən sarsılmaz ehkamlarından birinə çevrilib və vaxtilə kilsə ehkamlarına olduğu kimi, hazırkı zamanda da ona toxunmaq çox çətindir. Bu bənd və eləcə də digərləri xüsusunda, psixoloji əlamətlər və təcrübə baxımından demokratik ideyalar, tamamilə ziddiyyət təşkil edirlər. Məşhur filosofların çoxu, o cümlədən Herbert Spenser təhsilin insanı nə daha ədəbli, nə də daha xoşbəxt etmədiyini və nə onun instinktlərini, nə də irsi ehtiraslarını nəinki dəyişdirdiyini, əgər səhv istiqamətə yönəldilərsə, bəzən hətta xeyirdən çox, zərər gətirdiyini çətinlik çəkmədən sübut ediblər. Statistika həmin baxışı təsdiq edib, təhsilin ümumiləşdirilməsi və yaxud ən azından məlum təhsil növünün ümumiləşdirilməsi ilə birlikdə cinayətkarlığın artdığını da göstərib. Adolf Hillo bu yaxınlarda yazdığı əsərində göstərib ki, 1000 nəfər təhsilsiz cinayətkara hazırda 3000 təhsilli düşür və 50 il ərzində 100000 min nəfər əhaliyə düşən cinayətkarların sayı 227-dən 552-yə yüksəlib, yəni 143% artıb. Şübhəsiz, heç kim etiraz etməz ki, düzgün istiqamətlənmiş təhsil əxlaqın yüksəlməsi baxımından olmasa da, hər halda peşəkar qabiliyyətlərin inkişafı baxımından, olduqca faydalı praktik nəticələr verə bilir. Təəssüflər olsun ki, Brül, Füstül de Kulanj, Ten və başqa ən məşhur adamların söylədiklərinə baxmayaraq, latın xalqları, xüsusilə də son 25 il ərzində öz təhsil sistemlərini tamamilə yanlış prinsiplər əsasında qurublar və həmin məşhurlar öz kədərli səhvlərində israr etməkdə davam downloaded from KitabYurdu.org edirlər. Mən əvvəlki əsərlərimdən birində müasir tərbiyə sisteminin, həmin tərbiyəni alanların cəmiyyətin düşmənlərinə çevirdiyini və onun sosializmin ən pis növünün ardıcıllarını hazırladığını qeyd etmişəm. Tamamilə ədalətli olaraq, latın sistemi adlandırılan həmin tərbiyə sisteminin əsas təhlükəliliyi ondadır ki, o, dərsliklərin əzbər öyrədilməsi, guya zəkanı inkişaf etdirir kimi psixoloji yanlışlığa əsaslanır. Bu qənaətdən çıxış edərək gənc insanı ibtidai məktəbdən başlayaraq, ali dərəcə alana qədər yalnız daha çox kitab oxumağa məcbur edirlər, özü də nə mühakimə yürütmək, nə də təşəbbüskarlıq baxımından onları inkişaf etdirmirlər. Bütün təhsil həmin gənc üçün əzbərçilikdən cavab və qulaq asmaqdan ibarətdir. “Dərsləri öyrənmək, – keçmiş xalq maarif nazirlərindən biri, Jül Simon yazır, – qrammatikanı və ya konspekti əzbər bilmək, onları yaxşıca təkrar və təqlid etmək – budur, qəribə təhsil sistemi, hansı ki, hər şey yalnız müəllim qüsursuzluğuna inam aktı kimi təsvir olunur, bizi hörmətdən salır və əlacsız duruma düşürür”. Əgər, bu cür tərbiyə sistemi təkcə səmərəsiz olsaydı, onda talesiz uşaqlarla bağlı yalnız təəssüflənməklə kifayətlənmək olardı, ibtidai məktəbdə hər hansı faydalı bir şeyi öyrətmək əvəzinə, onlara Klotoriyanın oğlanlarının genealogiyasını və ya Nevstriya və Avstroziya arasında gedən mübarizənin tarixini və yaxud zooloji təsnifatı öyrədirlər. Lakin belə bir tərbiyə sistemi özlüyündə daha ciddi təhlükə kəsb edir: həmin sistem öz ictimai vəziyyəti ilə bağlı şərtlərə bu tərbiyəni alanlarda ikrah hissi oyadır, belə ki, kəndli artıq kəndli olaraq qalmaq istəmir və ən son burjua nümayəndəsi belə öz oğlu üçün məvacibi dövlət tərəfindən ödənilən vəzifədən başqa bir karyera görmür. Adamları həyata hazırlamaq əvəzinə, məktəb onları heç bir xırda təşəbbüskarlıq belə irəli sürmədən və sərbəstcəsinə fəaliyyət göstərmədən, ictimai vəzifələr tutmağa hazırlaşdırır. Belə tərbiyə sistemi aşağı pillədə hiddətlənməyə hazır, öz talelərindən narazı olan proletarlardan ibarət böyük bir ordu yaradır, yuxarılarda isə qeyri-ciddi, hər şeydən şübhələnən və sadəlövh, dövlətin providensial 13 qüvvəsinə mövhumatçı inam bəsləyən burjuaziyanı yaradır və onlar da daim şəxsi səbəblərə görə narazılıq edirlər və öz səhvlərində həmişə hökuməti təqsirkar çıxarırlar, baxmayaraq ki, özləri hakimiyyətin müdaxiləsi olmadan heç bir şeyi həll etməyə qadir deyillər. Həmin diplomlu cənabları istehsal edən dövlət, onların yalnız az hissəsindən istifadə edir, başqaları işsiz qalır və beləliklə də o, birilərini qidalandırır, digərlərindən isə belə demək mümkünsə, özünə düşmənlər yetişdirir. Diplomlu böyük kütlə hazırda bütün rəsmi vəzifələri mühasirəyə alıb və hər bir, hətta ən sadə vəzifə yerinə, rəsmi namizədlərin sayı minlərlə ölçülür, eyni zamanda, məsələn, hər hansı bir iri tacir, onların arasından özünə müstəmləkə yerlərində onu təmsil edə biləcək bir agenti tapa bilmir. Təkcə Sena departamentində məşğuliyyətsiz qalan, sənətkarlıq və tarla işlərinə nifrət bəsləyən 20000 min müəllim var və onlar öz yaşayışlarını təmin etmək üçün dövlətə müraciət edirlər. Seçimlə bağlı say məhdud olduğundan, narazıların sayı istər-istəməz artır və onlar məqsəd və rəhbərin nə və kim olmasından asılı olmayaraq, istənilən etirazlarda iştirak etmək üçün potensial narazılar hesab olunurlar. Bu cür biliklər sonradan işə tətbiq edilə bilmir, onlar insanda narazılıqların baş qaldırması üçün əla vasitədir. downloaded from KitabYurdu.org Bu hal təkcə latın xalqlarına xas deyil; eyni şeyi mötəbər mandarinlər 14 iyerarxiyası tərəfindən idarə olunan ölkədə, Çində də müşahidə etmək olur. Bizdə olduğu kimi, onlarda da mandarin rütbəsinə müsabiqə yolu ilə çatmaq olur və həm də bütün test özündə qalın təlimatları səhvsiz olaraq yadda saxlamağı ehtiva edir. Heç bir məşğuliyyəti olmayan alimlər ordusu hazırkı Çin üçün əsil milli problem hesab olunur. Belə vəziyyətlə, ingilislərin məktəblər açdığı Hindistanda da qarşılaşırsan, çünki həmin məktəblər İngiltərədə olduğu kimi tərbiyə etməyi yox, yalnız yerlilərə təhsil verməyi nəzərdə tuturdu. Bunun nəticəsində Hindistanda “babu” adlanan elmli adamlardan ibarət xüsusi sinif yarandı və məşğuliyyət üçün nəsə tapa bilmədiklərindən, onlar ingilis hökmranlığına qarşı barışmaz düşmənə çevrildilər. Bütün babularda – məşğul olub-olmamaqlarından asılı olmayaraq – təhsilin ilk nəticəsi olaraq əxlaq səviyyəsinin aşağı enməsi müşahidə edilirdi. Həmin fakt, mən “Les Civilizations de L”Inde” adlanan kitabımda bundan çox söz açmışam, Hindistana səyahət edən bütün müəlliflər tərəfindən etiraf edilir. İndi geriyə qayıtmaq, zənnimizcə, çox gecdir. Xalqların son tərbiyəçisi olan təcrübə, yalnız bizlərə səhvlərimizi göstərməyi öz üzərinə götürə bilər, təkcə təcrübə iyrənc idarəçiliyimizi, peşəkar tərbiyə sahəsindəki zavallı müsabiqələrimizi dəyişdirməyin labüdlüyünə inandıra bilər və hazırda bütün vasitələrlə bundan uzaq durmağa çalışan gənclərimizi yenidən tarlalara, emalatxanalara və müəssisələrə qaytara bilər. İndi həmin peşəkar tərbiyə, hansı ki, bütün ziyalı zəkalar nail olmaq istəyir, bizdə vaxtilə mövcud olub və hazırda öz iradəsi, təşəbbüskarlığı və işgüzarlıq mənəviyyatı ilə dünyada hökmranlıq edən xalqlar onu qoruyub saxlaya bilmişlər. Böyük mütəfəkkir Ten, öz gözəl əsərində aydın şəkildə isbat edib ki, vaxtilə bizdə mövcud olmuş tərbiyə sistemi ilə İngiltərə və Amerikada indi mövcud olan tərbiyə sistemi demək olar ki, eyniyyət təşkil edir. Latın və anqlosakson tərbiyə sistemləri arasında əla paralellər aparan Ten hər iki metodun doğurduğu nəticələri aşkar göstərib. Əgər bu qədər çox biliklərin səthi mənimsənilməsi, çoxsaylı təlimatların əzbər öyrənilməsi həqiqətən ağıl səviyyəsini yüksəldə bilsəydi, ola bilsin, ekstremal halda bizim klassik tərbiyənin bütün əyər-əskiklikləri ilə barışmaq olardı, baxmayaraq ki, o, həll edilməmiş problemlər və narazılar ordusu yaradırdı. Təəssüflər olsun ki, belə deyil! İdrak, təcrübə, təşəbbüs və xarakter – həyatda uğur qazanmağın şərtləri bunlardır; kitablar isə bunu vermir. Kitablar – lüğətlər, məlumat toplamaq üçün çox faydalıdır, amma onlardan uzun çıxarışları yaddaşda saxlamaq tamamilə faydasızdır! Peşəkar təhsilin əqlin klassik inkişafına nə qədər çox təsir göstərə biləcəyini Ten aşağıdakı şəkildə izah edir: “İdeyalar yalnız öz təbii və normal mühitində formalaşır. Həmin ideyaların başlanğıcda inkişafına saysız təəssüratlar kömək edir, hansı ki, gənc onları gündəlik olaraq emalatxanada, mədəndə, gəmidə, sinifdə, tərsanədə, hospitalda, alətlər, materiallar, əməliyyatlar şəklində, müştərilərin, işçilərin iştirakıyla, yaxşı və ya pis düzəldilmiş, zərər və ya gəlir gətirən əmək və iş zamanı, qazanır. Bütün bu göz, qulaq, əllər və hətta iybilmə ilə bağlı xırda, özəl qavrayışlar, özündən asılı olmayaraq yaddaşda qorunan və gizli olaraq emal edilənlər, insanın əqlində təşkil olunub ki, ona gec və ya tez, bu və ya digər yeni kombinasiya, sadələşdirmə, qənaət, təkmilləşdirmə downloaded from KitabYurdu.org və ya ixtiranı təlqin etsin. Gənc fransız bütün bu qiymətli qavrayışlardan, asan - mənimsənilən və vacib olan elementlərlə təmasdan məhrumdur, özü də ən məhsuldar yaş dönəmində. Yeddi və ya səkkiz il ərzində o, məktəbə qapadılır, həmin gənc, ona şeylər, adamlar barədə və onlarla necə davranmaqla bağlı dəqiq və dərin anlayışlar verən, birbaşa və şəxsi təcrübədən, uzaq tutulur. ... Ən azı həmin gənclərin on nəfərindən doqquzu, öz zamanlarını və əməklərini bada vermişlər, ömürlərinin bir neçə ilini, özü də ən fəal, mühüm və ən həlledici illərini, həmin məktəblərdə keçirmişlər. Onlardan yarısını və ya üçdə ikisini çıxın, çünki imtahanlara girsələr də müsbət nəticə əldə etmirlər; sonra qəbul olunanların - sırasından elmi dərəcə, şəhadətnamə və diplom alanlardan da yarısını və ya üçdə ikisini çıxın – mən yorulub, taqətdən düşənləri nəzərdə tuturam. Onlardan çox şey tələb edirdilər, hər hansı bir gün stul üzərində oturtmaqla və ya hər hansı bir şəkil qarşısında dayandırmaqla, onlarla iki saat ərzində bir qrup alimin iştirakı ilə bütün bəşəri anlayışların canlı ehtiyatı kimi davranmışlar. Onlar həqiqətən o gün iki saat ərzində o qədər çox əziyyət çəkmişdilər ki, bir ay sonra yenidən həmin imtahana dözmək iqtidarında deyildilər. Mənimsənilən biliklər kifayət qədər çoxsaylı və həddən artıq ağır olduğundan, daim hafizələrindən silinir, yenilərini isə onlar daha qavramırdılar. Zehni gücləri tərəddüd edir, münbit şirələri tükənmək üzrə idi; qarşımızda artıq “hazır” və çox vaxt da tamamilə tükənmiş insan dayanırdı. Sanki mexanizm kimi qurulan, ailə həyatı quran və eyni dairədə dövr vurmağa alışan bu insan, özünün dar, xidməti hüdudlarına qapılır, nəzakətlə öz işlərini yerinə yetir, lakin bundan o yana gedə bilmir... Məşhur psixoloq bunun ardınca bizim sistemlə, anqlosaks sistemi arasında mövcud olan fərqləri bizə göstərir. Anqlosaks sistemində bizdə olduğu qədər çoxsaylı xüsusi məktəblər yoxdur; onlarda kitabları deyil, fənnin özünü başa salırlar. Onlarda mühəndisliyi məktəbdə deyil, birbaşa emalatxananın özündə öyrənirlər və bu onların hər birinə, əqli qabiliyyətlərinə cavab verən bilikləri mənimsəməyə imkan verir, yəni, kimsə bundan o yana gedə bilmirsə, sadə fəhlə kimi qalır və ya usta kimi yetişir və yaxud da qabiliyyəti imkan verirsə, mühəndisliyə kimi yüksəlir. Bu, şübhəsiz, 18 və ya 20 yaşlı insanların öz karyeralarını cəmi bir neçə saat davam edən təcrübədən asılı qoyan metoddan, daha çox demokratik və cəmiyyət üçün ən faydalı metoddur. “Hospitalda, mədəndə, fabrikdə, memarın, vəkilin yanında gənc yaşlarından şagird kimi qəbul edilən şəxs, bizdə kontor xidmətçisi və ya emalatxanada rəssam kimi bənzər təhsil kursu və ya təcrübə keçir. Oxumağa daxil olanadək, artıq hər hansı bir qısa, ümumi kurs keçir ki, bu da yeni biliklərin yığılması üçün bir növ təməl kimi xidmət göstərir. Bundan əlavə çox vaxt asudə vaxtlarda əlinin altında olan hansısa texniki kurslara da getməklə, öz gündəlik təcrübə xarakterli müşahidələrindən çıxış edərək, burada mənimsədiklərini qaydaya salır. Belə bir rejimdə şagirdin praktiki bacarıqları genişlənir və inkişaf edir, özü də təbii istedadına cavab verən dərəcəyədək və onun gələcək fəaliyyəti üçün özünü həsr etmək istədiyi xüsusi işdən ötrü lazım olan istiqamətdə. Beləliklə, İngiltərədə və Birləşmiş Ştatlarda gənc öz istedad və bacarıqlarından çox tezliklə faydalana, bəhrələnə bilir. Əgər, zəkasında çatışmazlıq yoxdursa, 25 yaşında o, təkcə faydalı icraçı yox, hətta sahibkar, təkcə maşın deyil, həm də mühərrik ola bilər. Fransada isə, hansı ki, tamamilə əks sistem üstünlük təşkil downloaded from KitabYurdu.org edir, çin xarakteri nəsildən-nəslə orada daha geniş vüsət alır, itirilən güclərin ümumi dəyəri də çox böyükdür”. Və dahi filosof belə bir qənaətə gəlir ki, latın tərbiyəsi ilə bizim həyatımız arasında uyğunsuzluq getdikcə dərinləşməkdədir: “Təhsilin bütün üç mərhələsində – uşaqlıq, yeniyetməlik və gənclik yaşlarında – kitabların köməyi ilə verilən nəzəri və məktəb bilikləri çox darıxdırıcıdır, vaxt aparandır, imtahanlar və dərəcə almalar, diplomlar və şəhadətnamələr üzündən əziyyətlidir. Bu uzadılmalar və məktəb məşğələlərinin çətinliyi, qeyri-təbii rejimin tətbiqindən, praktik biliklərin kənara qoyularaq, yerinə süni məşğələlər keçilməsi yolu ilə beynin lüzumsuz məlumatlarla doldurulması və yorulmasından qaynaqlanır. Bu zaman böyük insanların üzərinə düşən sonrakı illər və öhdəliklər diqqətə alınmır – bir sözlə, gəncin qədəm basmalı olduğu nə real dünya, nə qabaqcadan uyğunlaşmalı olduğu onu əhatə edən cəmiyyət, nə də gəncin qarşılaşmalı olduğu həyati məsələlər, hansı ki, öncədən bunlara qarşı hazırlıqlı, dayanıqlı olmalıdır (yoxsa bunların qarşısında o, nə dayana, nə də özünü müdafiə edə bilər), həmin sistem tərəfindən hesaba alınmır. Bizim məktəblər şagirdlərinə hər şeydən daha çox vacib olan bu cür hazırlığı vermir, onu ümumi mənada zəruri olan sərtlik, iradə və əsəb sistemi ilə təmin etmir. Əksinə, şagirdi gələcək həyat şərtlərinə hazırlamaq əvəzinə, məktəb onu bunun üçün zəruri olan keyfiyyətlərdən məhrum edir. Elə buradan da belə görünür ki, o, həyata qədəm basarkən, praktiki fəaliyyət sahəsində atdığı ilk addımlar zamanı xoşagəlməz məğlubiyyətlərlə müşayiət olunur ki, bu da onda məyusluq və təhqir hisləri doğurur və bunlar uzun zaman davam etdiyindən, hətta həmin insan ömrü boyu mənəvi cəhətdən şikəst qala bilər. Bu olduqca ağır və təhlükəli sınaqdır; əxlaqi və əqli tarazlıq bundan zərər görə bilər və bir daha bərpa olunmamaq riski var. Ümidsizlik olduqca qəfil və hərtərəfli gəlir; böyük yanılma olduğundan, xoşagəlməzliklər də çox geniş olur”. Bunlar Ten tərəfindən yazılmış təxminən sonuncu səhifələrdir. Onlar dahi filosofun uzun sürən təcrübələrinin nəticələrini heyranedici şəkildə ümumiləşdirir. Düşünürəm ki, bütün bunlar universitetimizin xaricdə olmayan professorları üçün təəssüflər olsun ki, tamamilə anlaşılmazdır. Tərbiyə – xalqın ruhuna az da olsa təsir göstərmək üçün imkanımızda olan yeganə vasitədir və kədərlə düşünürük ki, Fransada demək olar, bir kimsə yoxdur baş düşsün ki, bizim müasir tərbiyə sürətli tənəzzülün təhlükəli elementlərini təşkil edir və gəncliyimizi inkişaf etdirmək əvəzinə, onu daha da pozur və alçaldır. Tenin qələmə aldığı bu səhifələri Amerika tərbiyə sistemi ilə bağlı Pol Burjenin apardığı müşahidələr əsasında yazdıqlarının toplandığı “Outre-Mer” adlı məşhur kitabla müqayisə etmək faydalı olardı. Həm də etiraf etmək lazımdır ki, bizim tərbiyə sistemi yalnız təşəbbüs sarıdan məhdud burjualar və iradəsiz anarxistlər ortaya çıxarır – “eyni dərəcədə təhlükəli iki tipi – zəif vulqarlıqlar arasında səmərəsiz yerə dövrə vuran və yaxud dağıntılara çılğıncasına aludə olanları” – müəllif hörmətə haqq edən müqayisələr aparır. O bizim fransız liseylərini, bu degenerasiya fabriklərini, insanı həyata mükəmməl hazırlayan amerika məktəbləri ilə müqayisə edir. Buradan da demokratik xalqlarla, demokratik ideyaların düşüncələrdə deyil, nitqlərdə mövcud olan xalqlar arasında hansı uçurumun mövcud olduğunu aşkar görmək mümkündür. downloaded from KitabYurdu.org Biz əvvəlki sətirlərdə kütlə psixologiyasından heç də uzaqlaşa bilməmişik. İndiki dəqiqədə kütlədə yuva salmış və sabah tam inkişafda özünü göstərməyə hazır olan ideya və inancları başa düşməkdən ötrü, onun üçün təməlin necə hazırlandığını bilmək lazımdır. Hər hansı bir ölkədə gənc nəslə verilən təhsil, bizə həmin ölkəni hansı aqibət gözlədiyini görməyə imkan verir. Müasir nəsillər tərəfindən alınan tərbiyə bu baxımdan ən tutqun proqnozları doğruldur. Təhsil və tərbiyə müəyyən dərəcəyədək kütlənin ruhunu yaxşılaşdıra və yaxud korlaya bilər. Müasir sistemin ona necə təsir göstərdiyini və biganə və neytral fərdlər kütləsinin tədricən hər cür utopistlərin və natiqlərin təlqinlərinə itaət etməyə hazır olan böyük narazılar ordusuna necə çevrildiyini müəyyən etmək lazımdır. Latın xalqlarının gələcək tənəzzülü elə, məhz, məktəblərdə hazırlanır. II fəsil KÜTLƏ DÜŞÜNCƏLƏRİNİN BİLAVASİTƏ AMİLLLƏRİ 1. Obrazlar, sözlər və formullar. – Sözlər və formulların sehrli gücü. – Sözlərin qüdrətli təsiri obrazlarla bağlıdır, hansı ki, onlar tərəfindən çağırılır və onların real dəyərindən asılı deyil. – Obrazlar zamana və irqə uyğun olaraq dəyişilir. – Sözlərin köhnəlməsi. – Sözlərin mənasının irqə müvafiq dəyişilməsi. – “Demokratiya” sözünün Avropa və Amerikada müxtəlif mənaları. 2. İllüziyalar. – Onların əhəmiyyəti. – Onlar bütün sivilizasiyaların təməlində dayanırlar. – İllüziyaların sosial labüdlüyü. – İzdiham həmişə onların həqiqətinə üstünlük verir. 3. Təcrübə. – Yalnız təcrübə kütlənin ruhunda lazım olan həqiqətləri möhkəmləndirə və təhlükəyə çevrilmiş illüziyaları dağıda bilər. – Bax, izdihamı inandırmaq üçün zəruri olan təcrübə neçəyə başa gəlir. 4. Ağıl. – Onun izdihama təsirinin zəifliyi. İzdihama onun qeyri-iradi hislərinə nüfuz etməklə təsir göstərmək mümkündür. – Tarixdə məntiqin rolu. – Ağlasığmaz hadisələrin gizli səbəbləri. Əvvəlki fəsildə biz kütlənin ruhunda fövqəladə həssaslığı inkişaf etdirən, bilavasitə (kənar) və hazırlıq amillərini öyrəndik. Bunun sayəsində izdihamda məlum hislər və ideyalar yaranır. İndi isə biz izdihama bilavasitə təsir edən amilləri nəzərə almalıyıq. Növbəti fəsildə biz həmin amillərlə necə rəftar etmək lazım olduğunu göstərəcəyik ki, onlar öz təsirlərini göstərə bilsinlər. Əsərimizin birinci hissəsində biz kütlənin hisləri, ideyaları və düşüncələrini öyrəndik və bundan izdihamın ruhuna təsir üsulları haqqında ümumi nəticə çıxara bilərik. Biz artıq kütlənin təsəvvürünü nə çəkdiyini, təlqinin, xüsusilə də obrazlar şəklində təqdim edilən, hansı güc və təsirə malik olduğunu bilirik. Lakin təlqinin mənşəyi rəngarəng olduğundan, izdihamın ruhuna təsir edən amillər də çox müxtəlif ola bilir. Buna görə də onları ayrı-ayrılıqda öyrənmək lazımdır və belə tədqiqat heç də downloaded from KitabYurdu.org faydasız iş olmayacaq. Kütlə bir növ, antik nağıllardakı sfinksi xatırladır: ya onun psixologiyası tərəfindən təklif olunan müəmmaları tapmağı öyrənmək lazımdır, ya da izdihamın bizi məzlumcasına həzm etməsinə tabe olmalıyıq. 1. OBRAZLAR, SÖZLƏR VƏ FORMULLAR Kütlənin təxəyyülünü öyrənərkən gördük ki, ona çox asan, xüsusilə də obrazlarla, təsir etmək olur. Həmişə sərəncamımızda bu cür obrazlar olmur, lakin sözlərdən və formullardan məharətlə istifadə yolu ilə onları tətbiq etmək mümkündür. Ustalıqla seçilmiş formullar, vaxtilə sehrbazların tərəfdarlarının adına çıxılan həmin sehrli gücü həqiqətən ala bilir. Onlar kütlənin qəlbində həm ən qorxunc fırtınalar doğura bilər, həm də onu sakitləşdirə bilər. Söz və formulların qüdrəti qarşısında qurban gedən insanların təkcə sümüklərindən Xeops ehramından daha hündür piramidalar ucaltmaq olardı. Sözlərin qüdrəti onlar tərəfindən çağırılan obrazlarla sıx əlaqədə olur və onların real mənasından heç bir asılılığı yoxdur. Əksər vaxtlarda, həqiqi mənada tamamilə qeyri-müəyyənlik daşıyan bir söz izdihama ən böyük təsiretmə gücünə malik olur. Məsələn, bu terminlər: demokratiya, sosializm, bərabərlik və s. o dərəcədə qeyri- müəyyəndilər ki, hətta ən qalın cildlər belə onların mənasını dəqiqliyi ilə izah edə bilmir. Eyni zamanda, sanki bütün problemlərin həlli elə heç şübhəsiz onların ovsunlayıcı gücündə gizlənir. Bütün qeyri-iradi müxtəlif təşəbbüslər və onların həyata keçirilməsinə olan ümidlərin sintezini də onlar yaradırlar. Nə düşüncə, nə də inam məlum söz və formullara qarşı mübarizə aparmaq iqtidarında deyil. Onlar izdiham qarşısında ehtiramla tələffüz olunur və həmin anda üzlər hörmət ifadə edir, qarşısında da başlar əyilir. Bir çoxları onlara təbiətin gücü kimi və ya fövqəltəbii qüvvə təki baxırlar. Onlar qəlblərdə əzəmətli və tutqun obrazlar doğururlar və onları əhatə edən qeyri-müəyyənlik də onların sirli qüdrətini daha da artırır. Onlar səyyar məbəd arxasında gizlədilmiş sirli tanrılardılar, möminlər ona ehtiram əsməcəsi ilə yaxınlaşırlar. Baxmayaraq ki, formulların özləri dəyişilməz qalırlar, sözlər tərəfindən çağırılan obrazlar isə mənalarından asılı olmayaraq, zamana və xalqlara uyğun dəyişilirlər. Bəzi sözlər tərəfindən çağırılmış, hamıya məlum obrazlar müvəqqəti olaraq onlarla bağlı olurlar. Bu halda söz, onların gəlişini bildirən zəng rolunu oynayır. Heç də bütün sözlər və formullar, obrazlar çağırmaq qabiliyyətinə malik deyillər. Elə də olur ki, əvvəllər obrazlar çağıra bilən sözlər, köhnəlir və artıq ağıllarda heç nə oyatmır. Həmin vaxt boş səslərə çevrilirlər, onların yeganə faydası istifadə edənləri düşünmək öhdəliyindən azad etmələridir. Gənclik dövründə öyrəndiyimiz belə formulların kiçik ehtiyatı və ümumi yerlər bizə, özümüzü düşüncələrlə yormadan həyatımızı yaşamaq üçün lazım olan hər cür imkanı verir. Hər hansı bir müəyyən, məlum dilin tərkibinə daxil olan sözlər, əsrlər ərzində çox ləng dəyişikliyə uğrayırlar, amma onların çağırdığı obrazlar və onların verdiyi düşüncələr aramsız dəyişilir. Bax, nəyə görə mən artıq bundan əvvəl belə bir fikir söyləmişdim ki, hər hansı bir dilin dəqiq tərcüməsinin ifadəsi, xüsusilə də əgər söhbət yox olmuş xalqdan gedirsə, bu, tamamilə mümkün olmayan bir işdir. Əslində, məs, biz latın, yunan və yaxud sanskrit dilinin əvəzinə fransız terminini qoyanda və yaxud downloaded from KitabYurdu.org üç əsr bundan əvvəl doğma dilimizdə yazılmış kitabı başa düşməyə çalışarkən, nə edirik? Biz, sadəcə və sadəcə, tamamilə başqa şərtlər altında, qədim həyatın təsiri ilə irqin ruhunda təşəkkül tapan, bizimkilərə ümumiyyətlə oxşamayan obrazlar və ideyaları, müasir həyatın təsiri altında ağlımızda yaranmış, obrazlar və ideyalarla əvəz edirik. İnqilab insanları qədim yunanları və romalıları təqlid edəndə məgər, onlarda heç zaman olmayan qədim sözlərə, məhz, həmin mənanı vermişdilərmi? Məsələn, qədim yunanlardakı təsisatlarla, indiki zamanda bizdə eyni cür adlanan təsisatlar arasında hansı oxşarlıqlar ola bilər? Həmin dövrdə mövcud olan respublika əslində qullar kütləsi üzərində mütləq hakimiyyətə malik aristokratik təsisatlardan, xırda müstəbidlərin yığıncaqlarından ibarət deyildimi? Köləliyə söykənən bu kommunal aristokratiya, onlarsız bir dəqiqə belə mövcud ola bilməzdi. Bəs “azadlıq” sözü, məgər, o, indi daşıdığı mənanı, həmin dövrdə, hətta azad düşünməyə belə imkan olmadığı, tanrılar, dövlətin qanunları və ənənələri ilə bağlı nələri isə müzakirə etməyin belə ağır nadir cinayət hadisəsi sayıldığı zamanlarda, daşıya bilirdimi? “Vətən” anlayışı, məsələn, hansısa afinalı və ya spartalının qəlbində yalnız Afina və ya Spartaya olan pərəstiş idi, öz aralarında rəqib olan, daim bir-biri ilə müharibə aparan şəhərlərdən təşkil edilən bütün Yunanıstana yox. Bəs, həmin “vətən” sözü öz irqi, dili və dini ilə bir-birindən fərqlənən, daim bir-biri ilə rəqabət aparan qəbilələrə bölünmüş və Sezar tərəfindən asanlıqla məğlub edilmiş, belə ki, o, daim onların sırasından özünə müttəfiqlər tapa bilirdi, qədim qallar üçün hansı məna kəsb edirdi? Yalnız Roma siyasi və dini birlik verməklə, qallara vətən bəxş edə bilmişdi. Lap uzağa boylanmaq lazım deyil, cəmi iki əsr bundan əvvəl “vətən” sözünün fransız aristokratları tərəfindən, məsələn, məşhur Konde tipli, indikindən tamamilə fərqli şəkildə başa düşüldüyünü görə bilərik, onlar öz hökmdarlarına qarşı əcnəbilərlə ittifaq qurmuşdular. Və məgər eyni söz Fransaya qarşı vuruşmaqla şərəf qanunlarına tabe olduqlarını düşünən mühacirlər üçün də başqa məna kəsb etmirdimi? Öz nöqteyi-nəzərlərindən onlar, şübhəsiz, həmin qanunlara tabeçilik göstərirdilər, zira feodal qanunu, vassalı torpağa deyil, öz hökmdarına bağlayırdı və nəticə etibarilə, həmin ağa harada hökmranlıq edirdisə, ora da onların həqiqi vətəni sayılırdı. Bu şəkildə mənasını itirən sözlər kifayət qədərdir və onların başlanğıc mənasına qədər gedib çatmaq heç də asan məsələ deyil. Ədalətli olaraq deyirlər ki, kral, kral soyu kimi sözlərin əcdadlarımız üçün hansı məna kəsb etdiyini az-çox özünə aydınlaşdıra bilmək üçün, öncə çoxlu oxumaq lazımdır. Belə olduğu vəziyyətdə, daha mürəkkəb terminlərlə bağlı nə demək olar? Beləliklə, sözlərin mənası daimi yox, müvəqqətidir və əsrlər və xalqlara uyğun dəyişilir. Əgər, biz həmin sözlərlə kütləyə təsir etmək istəyiriksə, hər şeydən əvvəl onların indiki anda hansı məna kəsb etdiyini bilməliyik, vaxtilə nə məna daşıyıblar və ya tamamilə başqa mənəvi təşkilatlara malik fərdlər üçün nə kəsb etdiklərini yox. Beləliklə, müxtəlif siyasi danışıqlardan və dini inanclardakı dəyişikliklərdən sonra izdihamda məlum sözlər tərəfindən çağırılan obrazlara qarşı dərin antipatiya baş qaldırdığından, əsil dövlət adamının birinci vəzifə borcu sözləri dəyişdirməkdən ibarət olmalıdır. Bununla birlikdə təbii ki, o şeylərin mahiyyətinə toxunmamalıdır, belə ki, downloaded from KitabYurdu.org sonuncular xalqların irsi təşkilatları ilə həddən artıq sıx əlaqəli olduqlarından, onları dəyişdirmək çox çətindir. Dərrakəli Tokvil konsulluq və imperiyanın əsərlərinin başlıca olaraq, keçmiş təsisatların əksəriyyətini yeni sözlərlə bəzəməkdən, yəni izdihamın təsəvvüründə xoşagəlməz obrazlar doğuran sözləri, yeniləri ilə əvəzləməkdən ibarət olduğuna çoxdan diqqət yetirmişdi. Bütün bunlar həmin obrazların yaranmasına mane ola bilərdi. Beləcə, məs, vergilərin adlandırılması dəyişdirilmişdi, baxmayaraq ki, vergilər və onların yığımı mahiyyətcə eyni olaraq qalmışdı. Nəticə etibarilə, dövlət adamlarının başlıca vəzifəsi həmin şeyləri, hansılar ki, kütlə artıq köhnə adları ilə qəbul edə bilmir, yeniləri ilə dəyişdirməkdən, daha populyar və yaxud bitərəf adlarla əvəz etməkdən ibarətdir. Sözlərin qüdrəti o dərəcədə əzəmətlidir ki, hər hansı bir ən mənfur şeyə belə, incə bir ad vermək kifayət edir ki, kütlə onu həmin andaca qəbul etsin. Ten haqlı olaraq qeyd edir ki, yakobinçilər hamını məhz azadlıq və qardaşlığa – həmin zamanlarda çox populyar olan sözlər – dəvət etməklə müstəbidliyi bərqərar edə, “Daqomeyə, inkvizisiya məhkəməsinə layiq və qədim Meksika hekatombalarını xatırladan insan hekatombaları təşkil edə bilmişdilər”. Hökmdarların, eləcə də vəkillərin məharəti məhz, onların sözlərlə bacarıqla davrana bilmələrindədir. Bu sənətin əsas çətinliyi ondan ibarətdir ki, eyni cəmiyyətdə, lakin müxtəlif sosial təbəqələrdə eyni sözlər çox vaxt tamamilə müxtəlif mənalar daşıyır. İctimai təbəqələrdə zahirən eyni dəqiq sözlər işlədilir, lakin bu sözlər heç vaxt həmin mənanı daşımırlar. Bundan əvvəlki nümunələrdə biz, zamanı sözlərin mənasını dəyişdirə biləcək başlıca amil kimi göstərmişik. Əgər bura irqi də əlavə etsək, onda görəcəyik ki, eyni dövrdə, oxşar sivil xalqlarda, lakin fərqli irqlərdə eyni sözlər, əksər vaxt çox müxtəlif ideyalar ifadə edirlər. Çoxsaylı səyahətlər etmədən həmin fərqləri başa düşmək çox çətindir, ona görə də mən bunda israr etməyəcəyəm. Yalnız kütlə tərəfindən daha çox istifadə edilən sözlərin, müxtəlif xalqlarda müxtəlif mənalara malik olduğunu qeyd etməklə kifayətlənəcəyəm. Bunlara indiki zamanda daha tez-tez istifadə edilən məs, “demokratiya” və “sosializm” kimi sözləri aid etmək olar. Həmin sözlər əslində roman və anqlosakson xalqlarının ruhunda tamamilə bir-birinə zidd obrazlar doğururlar. Latınlarda “demokratiya” sözü başlıca olaraq dövlət tərəfindən icmaya verilən iradə və təşəbbüskarlıq qarşısında fərdin iradə və təşəbbüskarlığının itirilməsini ifadə edir. Burada dövlətin üzərinə daha çox öhdəliklər qoyulur, hər şeyi mərkəzləşdirmək, inhisara almaq, fabrik yolu ilə istehsal etmək və s. istisnasız olaraq bütün partiyalar – radikallar, sosialistlər və ya monarxiyaçılar – daim dövlətə müraciət edirlər. Amerikada, anqlosakslarda isə həmin “demokratiya” əksinə iradənin və fərdin ən geniş inkişafını və dövlətin bu işlərdən daha çox kənarlaşdırılmasını, polis, ordu və diplomatik əlaqələr istisna olmaqla, ona hətta xalq maarif işləri ilə məşğul olmağa belə imkan verilmir. Beləliklə, eyni söz bir xalqda iradənin və fərdi təşəbbüsün kənarlaşdırılmasını və dövlətin daha üstün mövqeyə - yüksəlməsini, digərində isə tamamilə başqa məqsəd daşıyır, məhz, fərdi iradə və təşəbbüsün həddən çox inkişafını və dövlətin bu işlərdən bütünlüklə kənarlaşdırılması mənasını kəsb edir. Bu əsərin birinci kitabında (“Xalqların psixologiyası”) mən roman və anqlosaks xalqlarının demokratik idealları arasında mövcud olan fərqləri xüsusi vurğulamışam. downloaded from KitabYurdu.org Tamamilə asılı olmayaraq Pol Burje səyahətləri əsasında “Outre-Mer” adlı son əsərində demək olar ki, eyni nəticəyə gəlmişdi. 2. Xülyalar Sivilizasiyaların doğuşundan başlayaraq, kütlə həmişə xülyaların təsiri altına düşüb. Çoxlu sayda məbədlər, heykəllər və qurbangahlar məhz xülya yaradıcılarının şərəfinə ucaldılıb. Vaxtilə dini illüziyalar hökmranlıq edirdisə, indi fəlsəfi və sosial xülyalar səhnəyə çıxıb, amma bu qorxunc hökmdarlar həmişə ardıcıl olaraq dünyamızda inkişaf edən sivilizasiyaların başında durublar. Xülyaların şərəfinə Misirdə Xaldey məbədi, orta əsrlərdə dini binalar ucaltmışlar və həmin xülyaların adı ilə yüz il bundan əvvəl Misirdə çevriliş baş vermişdi. Bütün bədii, siyasi və sosial anlayışlarımız özlərində mütləq illüziyaların əzəmətli izlərini daşıyırlar. İnsan bəzən həmin illüziyaları dəhşətli çevrilişlər yolu ilə darmadağın edir, lakin o, həmişə yenidən onları dağıntılar altından çıxarmağa məcbur olur. Bu illüziyalar olmadan ona primitiv barbarlıq vəziyyətindən çıxmaq nəsib olmazdı və onlarsız, o, çox tezliklə həmin vəziyyətə düçar olardı. Bütün bunlar boş kölgədir, arzularımızın hökmranlıq istəkləridir, lakin onlar indi xalqları bizim sivilizasiyaların incəsənətinin şöhrətini və əzəmətini təşkil edən şeyləri yaratmağa məcbur ediblər. “Əgər inancdan ruhlanaraq yaradılan hər şeyi, muzey və kitabxanaları məhv edib, bütün əsərləri və bədii abidələri kilsə kandarındakı daşlar kimi sındırsaq, böyük bəşəri arzulardan geriyə nə qalardı? İnsanlara ümid və illüziyalar bəxş etmək, hansı ki, onlar bunsuz mövcud ola bilməzdilər – bax, tanrıların, qəhrəmanların və şairlərin təyinatını bu təşkil edir. Elm əlli il ərzində həmin vəzifənin öhdəsindən gəlmək üçün səy göstərdi. Amma elmin bundan artığını vəd etməklə bağlı cəsarətə malik olmaması, lazım olan qədər yalan danışa bilməməsi, ideala susamış ürəklərdə onu məhv eləyən əsas amil oldu”. Ötən əsrin filosofları böyük şövqlə əcdadlarımızın yaşadıqları dini, siyasi və sosial xülyaları məhv etməyə cəhd göstərdilər. Həmin xülyaları məhv etməklə bərabər, onlar eyni zamanda ümid mənbəyini və təvazökarlığı da bərbad qoydular. Və məhv edilmiş xəyallardan sonra onlar təbiətə məxsus amansız zəifliyə qarşı rəhmsiz və mərhəmətsiz kortəbii və gizli güclər ilə rastlaşdılar. Bütün tərəqqilərə baxmayaraq, fəlsəfə indiyədək izdihama kütləni özünə cəlb edə bilən heç bir ideal verə bilməyib; amma kütlə heç nəyə baxmayaraq, illüziyalara böyük ehtiyac duyduğundan, instinktiv olaraq, işığa doğru uçan kəpənəyi xatırladır, işığı kim verirsə, ona doğru can atır. Xalqların təkamülünün başlıca amili heç vaxt həqiqət olmayıb, həmişə yanlış fikirlər olub. Və əgər hazırda sosializm ona görə bu qədər qüdrətlidir ki, çünki o, özlüyündə salamat qalmış yeganə illüziyadır. Elmi nümayişinə baxmayaraq, o, bütün hallarda böyüməkdə davam edir və hazırda keçmişin bütün qalıqları üzərində sosial illüziya hökmranlıq edir və gələcək də ona aiddir. İzdiham heç vaxt həqiqətə doğru can atmayıb; o, xoşuna gəlməyən həqiqətdən üz çevirib və əgər yanlış onu özünə cəlb edirsə, ona itaət etməyə üstünlük verir. Kim izdihamı yoldan çıxarmağı bacarırsa, o da kütlənin yeganə hökmdarına çevrilir; kimsə onu ağıllandırmağa cəhd edirsə, o, həmişə izdihamın qurbanı olur. downloaded from KitabYurdu.org 3. TƏCRÜBƏ Təcrübə çox yəqin ki, hər hansı bir həqiqətin kütlənin ruhunda qəti şəkildə möhkəmlənməsi və həddən artıq təhlükəli olmuş illüziyaların məhv edilməsi üçün yeganə həqiqi vasitədir. Amma təcrübənin geniş ölçülərdə həyata keçirilməsi və bir neçə dəfə təkrarlanması lazımdır. Bir nəslin təcrübəsi adətən növbəti nəsil üçün fayda gətirmir, bu səbəbdən tarixi faktlardan nümunə kimi istifadə etmək, artıq bir işdir. Belə nümayişlərin yeganə əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bu, əsrdən-əsrə təcrübəni təkrar etməyin nə dərəcədə vacib olduğunu önə çıxarır və nəticədə kütlənin ruhunda qəti şəkildə kök salmış ən azından bir-yeganə yanlışı da olsa, təsir göstərməklə, onu yerindən oynatmaq mümkün olur. Bizim əsr, eləcə də bundan əvvəlki əsr, çox güman ki, tarixçilər tərəfindən maraqlı eksperimentlər dövrü kimi nümunə göstəriləcək. Və həqiqətən də digər əsrlərin heç birində bu qədər çox eksperiment aparılmayıb! Bütün təcrübələrin ən nəhəngi heç şübhəsiz, Fransa inqilabı idi. Hər hansı bir cəmiyyətdə yalnız ağla söykənib, hər cəhətdən nələrisə düzəldə bilməyin mümkünsüzlüyü ilə bağlı həqiqəti aşkar etmək üçün, bir neçə milyon insan həyatını məhv etmək və iyirmi il ərzində Avropanı narahatlıqda saxlamaq lazım gəlmişdi. Sevincli qışqırıq sədaları altında salamlanan Sezarların xalqlara necə baha başa gəldiyini təcrübədə sübut etmək üçün, əlli ərzində bir sıra dağıdıcı təcrübələr gərək olmuşdu, lakin bütün aydınlıqlarına baxmayaraq, onlar hələ də görünür, yetərincə inandırıcı deyildilər. Bununla yanaşı, həmin təcrübələrdən birincisi üç milyon insan həyatı bahasına başa gəlmişdi və işğallara səbəb olmuşdu; ikincisi isə pozğunluğa səbəb olmuş və daimi ordu saxlamaq zərurətini ortaya qoymuşdu. Üçüncü təcrübə bu yaxınlarda az qala həyata keçiriləcəkdi, çox güman ki, o da gec ya tez bütün hallarda baş tutacaq. Bütöv bir xalqı nəhəng alman ordusunun, otuz il əvvəl tədris olunduğu kimi, yalnız zərərsiz milli qvardiya olmadığına inandırmaq üçün, bizə çox baha başa gələn dəhşətli müharibədən keçmək lazım gəldi. Həmin hadisədə kütlənin rəyi, bir-birilə tamamilə uyğun gəlməyən kobud subyektlərin assosiasiyası yolu ilə təşkil olunub, hansı ki, yaranma mexanizmini yuxarıda ifadə etmişdim. Həmin dövrlərin milli qvardiyası intizamdan əsər-əlaməti olmayan sülhpərvər dükançılardan təşkil olunmuşdu və ona ciddi münasibət bəsləmək olmazdı; ona görə də bu cür oxşar adlar eyni obrazları doğurur və nəticə etibarilə, eyni ziyansız təsisatlar hesab olunurdular; kütlənin yanlışlığı, ümumiyyətlə, çox vaxt olduğu kimi, həmin zamanda da hansısa ümumi rəylər və liderlərin fikirləri əsasında haçalanırdı. 1887-ci il dekabrın 31-də Tyerin deputatlar palatasında etdiyi çıxışında və sonralar E.Olivyenin qələmə aldığı kitabda yer almış həmin nitqdə, çox vaxt izdihamın rəyinin ardınca gedən, lakin heç vaxt həmin rəyləri qabaqlaya bilməyən Tyer, sübut etməyə çalışırdı ki, Prussiyada mövcud olan ordu təxminən fransız ordusuna bərabərdir və ordudan başqa fransız milli qvardiyasına bənzər milli qvardiyaya malikdir ki, nəticə etibarilə o, elə də ciddi əhəmiyyət daşımır. Həmin dövlət xadiminin yuxarıda ifadə olunan iddiaları, onun dəmiryollarının əhəmiyyətsiz gələcəyə malik olması ilə bağlı bəsirətlərinə bənzəyirdi. downloaded from KitabYurdu.org Nəhayət, proteksionizmin, hansı ki, onu özlərində tətbiq edirlər, xalqları müflis etdiyini etiraf etmək üçün ən azından iyirmi il çəkən fəlakətli təcrübə lazım gələcəkdi. Belə nümunələri sonsuzluğa qədər artırmaq olar. 4. DƏRRAKƏ İzdihamın qəlbində təəssürat oyada biləcək amilləri sadalamaqla, dərrakədən, ümumiyyətlə söz açmaya bilərdik, əgər, onun mənfi əhəmiyyətini göstərmək zərurəti lazım gəlməsəydi. Biz izdihama düşüncələrlə təsir etməyin mümkünsüzlüyünü qeyd etmişik, belə ki, ona yalnız ideyaların kobud assosiasiyası əlçatandır. İzdihamda təəssürat oyada bilən amillər məhz, ona görə ağla deyil, həmişə hislərə müraciət edir. Məntiq qanunları ona heç bir təsir göstərmir. İzdihamı inandırmaq üçün öncə onu ruhlandıran hislərlə tanış olmaq, özünü onları bölüşdüyünü göstərirmiş kimi aparmaq, ardınca da ibtidai assosiasiyalar vasitəsilə kütləni cəlb edə bilən hansısa obrazları canlandırmaq lazımdır. Lazım olduqda geriyə dönməyi və ən başlıcası izdihamda yarada bildiyin o hisləri dəqiqəbədəqiqə sezməyi bacarmaq lazımdır. İzdihamda təəssürat oyatmaqla bağlı məharət və həmin anda məntiqin necə az təsirə malik olması ilə əlaqəli müşahidələrim Parisin mühasirəsi zamanına aiddir. Həmin gün acıqlı kütlənin istehkam planını çəkərək onu prussiyalılara satmaq məqsədi güdməkdə ittiham etdikləri marşal B-ni, hökumətin iclas keçirdiyi Luvr sarayına necə gətirdiklərini görmüşəm. Hökumət üzvlərindən biri, məşhur natiq Q.P öz əsirini dərhal edam etməyi tələb edən izdihamın qarşısına çıxıb, onları sakitləşdirmək istədi. Gözləyirdim ki, natiq kütləyə günahkar hesab etdikləri marşalın həmin istehkamları inşa edənlərdən biri olduğunu və o, istehkam planlarının bütün kitab satanlar tərəfindən hər yerdə satıldığını söyləyəcək və bu ittihamların əsassız olduğunu sübut edəcək. Böyük təəccübümə baxmayaraq (o zaman çox gənc idim), tamamilə başqa bir çıxışın şahidi oldum. “Cəzasını alacaq – əsirə yaxınlaşan natiq qışqırdı – özü də ən amansız şəkildə. Milli müdafiə hökumətinə təhqiqatlarınızı başa çatdırmağa imkan verin. Biz isə hələlik əsri həbsdə saxlayaq”. Bununla da tələbinin yerinə yetirilməsindən razı qalan izdiham sakitləşdi və üstündən on beş dəqiqə keçəndən sonra marşal rahat şəkildə evinə qayıtdı. Əgər həmin anda natiq qeyzlənmiş kütləyə məntiqi dəlillər gətirməyə başlasaydı, gənclik dövründə bunlar mənə daha inandırıcı görünürdü, onu tikə-tikə edərdilər. Çıxışı daimi, həmin dəqiqəyə uyğun təəssüratların təsiri altında dəyişdirmək zərurəti, öncədən hazırlanmış və əzbərlənmiş hər cür nitqləri öncədən uğursuzluğa məhkum edir. Belə çıxışı ilə natiq onu dinləyənlərin düşüncələrinin inkişafını deyil, yalnız öz şəxsi düşüncələrinin inkişafını izləyir və artıq buna görə onun izdihama təsir etməsi tamamilə məhduddur. Həmişə bir-birindən doğan bütöv fikirlər zənciri ilə işləməyə vərdiş edən məntiqi zəkalar, izdihama müraciət edəndə, hökmən inandırmaq üsulundan istifadə edirlər və həmişə də öz arqumentlərinin bu cür təsirsizliyindən heyrətə gəlirlər. Fikirlərlə ibtidai beyinlərə, məs, vəhşilərə və ya uşaqlara təsir göstərməyə cəhd etməyi sınaqdan keçirin və belə dəlillər metodunun çox əhəmiyyətsiz olduğuna tamamilə əmin olacaqsınız. downloaded from KitabYurdu.org Hislərə qarşı mübarizə aparmağa məcbur olduqda, onların mühakimələrinin bütünlüklə uğursuzluğa uğramasına əmin olmaq üçün heç də ibtidai canlıların səviyyəsinə qədər enməyə gərək yoxdur. Hətta ən sadə məntiqlə belə, ziddiyyət təşkil edən dini xurafatın uzun əsrlər boyunca necə inadla yaddaşlarda qaldığını yada salaq. İki min ildən də artıq zaman ərzində ən parlaq zəkaların belə, onların gücü qarşısında baş əymələrini və yalnız müasir dövrdə onların həqiqiliyinə etiraz etmək imkanı yarandı. Orta əsrlərdə və İntibah dövründə kifayət qədər təhsilli adamlar olub, lakin bir nəfər də olsun tapılmayıb ki, ağılla bütün bu xurafatların uşaq xarakterli olmasına inandıra və şeytanın hiylələrinə uymamaq üçün kiçik bir şübhə belə oyada bilsin və cadugərlərdən ötrü tonqallara ehtiyac olmadığına onu inandırsın. İzdihamın heç vaxt ağılla idarə olunmamasına təəssüflənmək lazımdırmı? Biz bunu təsdiq etməyə cəsarət etmədik. Çətin ki, ağlın səsi bəşəriyyəti sivil yola səsləsin və xülyaların doğurduğu şövq və cəsarəti ona versin. Şübhəsiz, qeyri-iradiliyin hökmündən doğan həmin xülyalar lazım idi. Hər bir irq öz mənəvi təşkilatlarını taleyini idarə edən qanunlara bağlayır və mümkündür ki, o, məhz bütün niyyətlərində həmin, qaçılmaz, hətta ən ehtiyatsız instinktlər tərəfindən hərəkətə gətirilən qanunlara itaət edir. Bəzən bizə elə gəlir ki, xalqlar gizli qüvvələrə tabedirlər, lap palıd qozasını tədricən palıd ağacı olana kimi inkişafa və kometanı öz orbiti ətrafında hərəkət etməyə məcbur etməyə bənzər qüvvələr kimi. Həmin qüvvələr barədə biz təkamülü təşkil edən ayrı-ayrı faktlardan deyil, xalqların ümumi təkamülünün gedişindən müəyyən qədər nələrisə öyrənə bilərik. Əgər, yalnız bu cür fərdi faktları diqqətə alsaq, onda belə görünə bilər ki, tarixi idarə edən təsadüflərdir. Məgər, məsələn, səhradan çıxmış bir neçə ərəb dəstəsinin köhnə yunan-roma dünyasının böyük hissəsində qələbə çalaraq, İsgəndərin imperiyasından da böyük, əzəmətli bir imperiyanın əsasını qoya bilməsi, qeyri-adi fakt olaraq qəbul edilməzdimi? Həmçinin köhnə Avropa iyerarxiyasında hansısa adsız-sansız artilleriya leytenantının bir çox xalqlar və krallar üzərində hökmranlıq edə bilməsi, qəribə təsir bağışlamazdımı? Bu səbəbdən, belə təsəvvür edək ki, bunlar filosofların ağlının işidir, lakin insanların idarə olunması ilə bağlı onlardan elə də çox şey tələb etməyək. Şərəf, fədakarlıq, dini inanc, vətən və şöhrət kimi hislər, hansılar ki, istənilən sivilizasiyanın başlıca hərəkətvericisidir, ağlın köməyi ilə yox, daha çox ondan yan keçməklə, törəyiblər. III fəsil KÜTLƏ LİDERLƏRİ VƏ ONLARIN İNANDIRMA ÜSULLARI 1. Kütlə liderləri. – İzdihamdakı bütün fərdlərin liderə itaət etməklə bağlı instinktiv tələbatları. – Liderlərin psixologiyası. – Yalnız liderlər inam yarada və kütləni təşkil edə bilərlər. – Liderlərin zorakı müstəbidliyi. – Onların təsnifatı. – İradənin oynadığı rol. downloaded from KitabYurdu.org 2. Liderlərin fəaliyyət üsulları. – Təsdiq etmə, təkrar və sirayətedicilik. – Bütün bu amillərin nisbi rolu. – Sirayətedicilik aşağı təbəqələrdən ali təbəqəyə necə yayılır. – Populyar fikir çox tez ümumi fikrə çevrilir. 3. Cazibə qüvvəsi. – Cazibənin anlayışı və təsnifatı. – Qazanılmış və şəxsi cazibə. – Müxtəlif nümunələr. – Cazibə necə yox olur. Kütlənin mənəvi təşkilatları bizə artıq məlumdur və həmçinin biz nələrin izdihamın ruhuna təsir göstərdiyini də bilirik. İndi bizə həmin mühərrikləri işə salmaq üsullarına baxmalı və onlardan kimlərin istifadə edə biləcəyini göstərməliyik. 1. KÜTLƏ LİDERLƏRİ Yalnız, təkcə məlum sayda canlılar bir araya gəldikdə, istər heyvan sürüsü olsun, istər insan kütləsi olsun, onlar instinktiv olaraq, öz liderlərinin hökmünə tabe olurlar. İnsan kütləsində rəhbər çox vaxt elə lider olaraq qalırlar, lakin buna baxmayaraq, onların rolu əhəmiyyətlidir. Onun iradəsi elə bir nüvə təşkil edir ki, ətrafında fikirlər büllurlaşır və birləşir. O özlüyündə müxtəlif növlü kütləni təşkil edən elementi özündə ehtiva edir və onda sektaların təşkilini hazırlayır. Bu əmələ gəlməyənə qədər o, onları idarə edir, çünki izdiham özlüyündə hökmdarsız keçinə bilməyən kölə kimi sürünü xatırladır. Rəhbər adətən özü də başlanğıcda həmin sürüdəkilərdən biri olur; o, ideyanın təsirindən hipnoz altına düşərək həvari olub. Bu ideya o dərəcədə hakim kəsilir ki, bütün ətrafda baş verənlər onun gözünə görünmür və hər hansı bir əks fikir ona yanlış və xurafat kimi görünür. Bu səbəbdən Russonun ideyaları ilə hipnoza düşən Robespyer həmin ideyaların yayılması üçün inkvizisiya metodlarından istifadə edib. Adətən, rəhbərlər mütəfəkkirlər sırasına aid edilmirlər – onlar fəaliyyət adamlarıdırlar. Onlar açıq-gözlülüyə malik deyillər, belə ki, bəsirətlilik adətən şübhələrə və fəaliyyətsizliyə gətirib çıxarır. Çox vaxt psixoloji cəhətdən qərarsız, yarı normal, çılğınlıq həddində olan insanlar olurlar. Müdafiə etdikləri və hədəfinə doğru can atdıqları ideya hətta mənasız olsa belə, onların inamını heç bir dəlil sarsıda bilməz. Nifrət və təqib onlarda heç bir təəssürat oyatmır və yaxud onları daha da qızışdırır. Şəxsi maraqlar, ailə – hər şey onlar tərəfindən qurban verilir. Özünüqoruma instinkti o dərəcədə yoxa çıxır ki, onların əldə etdikləri yeganə mükafat hansı ki, can atırlar yalnız əzabkeşlikdən ibarət olur. İnanclarının gərginliyi onların sözlərinə - əzəmətli təlqin gücü verir. Kütlə güclü iradəyə və əzəmətli obrazlarla özünə təsir göstərə bilən insanları dinləməyə həmişə hazır olur. Adamlar izdihamda öz iradələrini itirirlər və instinktiv olaraq iradəsini qoruyub saxlaya bilənlərə müraciət edirlər. Xalqların liderlərində heç vaxt çatışmazlıqlar olmayıb, lakin həmin rəhbərlər həmişə möhkəm inama malik olmalıdırlar, çünki həvariləri məhz həmin inam formalaşdırır. Çox vaxt yalnız öz şəxsi maraqlarından çıxış edən və izdihamın elə də yüksək olmayan instinktlərinə üz vermək yolu ilə təsir edən hiyləgər natiqlər liderliyə yüksəlirlər. Onların istifadə etdikləri təsir ola bilsin, çox güclüdür, amma həmişə müvəqqəti, keçici olur. İzdihamı ruhlandırmağı bacaran Amyenli Petrus, Lüter, Savonarola kimi məşhur fanatiklər, inqilab xadimləri yalnız özləri məlum ideyanın cazibəsinin təsiri altına düşdükdən sonra, başqalarını öz cazibələrinə tabe etdirə biliblər. O vaxt onlar kütlənin ruhunda inam adlanan qorxunc qüvvəni yarada bilir və insanın öz arzularının mütləq köləsinə çevrilməsinə kömək edirlər. downloaded from KitabYurdu.org Bütün məşhur rəhbərlərin əsas rolu başlıca olaraq inam yaratmaqdan ibarətdir. Bu, dini və ya siyasi, sosial və yaxud hansısa bir iş, insan və ya ideya ilə bağlı olsun, fərq etməz, bax, məhz həmin səbəbdən onların təsiretmə qüvvəsi həmişə çox güclü olub. Bəşəriyyətin ixtiyarında olan qüvvələrdən ən əzəmətlisi inamdır və İncildə nahaq yerə deyilmir ki, inam olarsa, dağı da yerindən oynatmaq mümkündür. İnsana inam verməklə onun qüvvəsini on misli qədər artırmaq olar. Böyük tarixi hadisələr naməlum iman sahibləri tərəfindən həyata keçirilib, onların bütün gücü elə inamlarından qaynaqlanıb. Bir yarımkürədən digər yarımkürəyə yayılan, dünyanı və nəhəng imperiyaları idarə edən əzəmətli dinlər nə elm adamları, nə də filosoflar tərəfindən yaradılıb! Bütün bu hadisələrdə, əlbəttə, böyük liderlərin fəaliyyəti danılmazdır, onların sayı isə elə də çox deyil. Onlar piramidanın zirvəsini təşkil edirlər, kütlənin ağlı üzərində hökm edən bu hakimlər yavaş-yavaş aşağıya, tüstüyə qərq olmuş mehmanxanada dinləyicilərinə mənasını özləri də bilmədikləri, hazır düsturları təkrar edən, amma bunlardan istifadə etməklə, özlərinə qulaq asan insanları öz təsirləri altına sala biləcəklərinə inanan, bütün arzu və ümidləri həyata keçirəcəklərini hesab edən və onları arxalarınca apara biləcəklərinə mütləq şəkildə əmin olan natiqlər səviyyəsinə qədər, tədricən aşağı enirlər. Bütün sosial sahələrdə, ən alidən aşağıya qədər, əgər, insan təcrid olunmuş vəziyyətdə deyilsə, o, çox asanlıqla hansısa liderin təsiri altına düşür. İnsanların əksəriyyəti, xüsusilə də xalq izdihamlarında, ixtisaslarından kənar müəyyən anlayışlar haqqında demək olar ki, heç bir aydın təsəvvürə malik olmurlar. Belə adamlar özlərini idarə edə bilmək iqtidarında olmurlar və liderlər rəhbər olaraq onlara xidmət edirlər. Liderlər hədsiz istibdadçı olurlar, lakin məhz, həmin müstəbidlik onlara itaət etməyə məcbur edir. Onların fəhlə sinfini, hətta ən azğın olanları belə, özlərinə necə asanlıqla tabe etmələrinə əmin olmaq elə də çətin deyil, baxmayaraq ki, onları öz hökmündə saxlamağa rəhbərlərin heç bir vasitələri yoxdur. Onlar iş saatını, əməkhaqqı məbləğini təyin edir, tətillər təşkil edirlər, həmin etirazların müəyyən saatlarda başlama və qurtarma vaxtını müəyyən edirlər. Hazırda kütləyə rəhbərlik edənlər, daxili çəkişmələr nəticəsində öz əhəmiyyətini itirən ictimai hakimiyyəti daha çox sıxışdırırlar. Yeni hakimlərin tiranlığı kütləni fəth edir və onları indiyə kimi hər hansı bir hökumətə itaətdən daha çox tabe olmağa məcbur edir. Əgər hər hansı bir təsadüf üzündən rəhbər yoxa çıxırsa və digər bir lider dərhal məsələyə müdaxilə etmirsə, kütlə yenidən əlaqəsiz və davamlılığı olmayan adi bir mərəkəyə çevrilir. Parisdə omnibusların (çoxyerli karet) faytonçularının son tətilləri zamanı kütləni idarə edən iki liderin həbsi kifayət etdi ki, etirazlara dərhal son verilsin. İzdihamın ruhunda azadlığa can atmaq yox, tabe olmaq tələbatı üstünlük təşkil edir; kütlə o dərəcədə itaət etməyə can atır ki, instinktiv olaraq özünü hakim elan edən kəsə təslim olur. Liderlər sinfi çox rahatlıqla iki müəyyən kateqoriyaya bölünür. Həmin kateqoriyalardan birinə enerjili, güclü, lakin qısa zaman üçün üzə çıxan iradəyə sahib adamlar daxildir; digərinə isə daha tez-tez rast gəlinən, olduqca güclü və eyni zamanda möhkəm iradəyə sahib olan liderlər. Birincilər – cəsarətli, coşqun və igiddirlər; onlar xüsusilə qəfil, daha ürəkli işlər üçün, təhlükəyə baxmayaraq kütləni downloaded from KitabYurdu.org cəlb etmək, belə demək mümkünsə, dünənki əsgərləri qəhrəman etməkdən ötrü yararlıdırlar. Məsələn, birinci İmperiya zamanında Ney və Mürat o cür olublar. Bizim zamanımızda, Haribaldi belə olub. Heç bir xüsusi istedadı ilə parlamayan, lakin çox enerjili olan bu şəxs bir ovuc adamla bütöv bir Neapolitan krallığını ələ keçirmişdi, halbuki krallıq müdafiə olunmaq üçün öz sərəncamında nizam-intizamlı orduya malik idi. Həmin liderlərin çox güclü enerjiyə malik olmalarına baxmayaraq, bu o qədər də uzun sürmür və onun gəlişini təmin edən oyandırıcı ilə birlikdə, çox tez də yox olub gedirlər. Çox vaxt həmin qəhrəmanlar adi həyata qayıtdıqdan sonra, onların təəccüb doğuran zəiflikləri və hətta adi şəraitdə belə öz əməllərini idarə etmək qabiliyyətsizlikləri üzə çıxır, baxmayaraq ki, zahirən onlar başqalarını çox məharətlə idarə edə bilirdilər. Həmin adamlar öz vəzifələrinin öhdəsindən yalnız bir şəraitdə gələ bilirlər, əgər idarə olunurlarsa və daim ruhlandırılırlarsa və üzərində həmişə onları yönəldən insan və ya ideya olduqda. İkinci kateqoriyadan olanlar, möhkəm iradə sarıdan o qədər parlaq olmasalar da daha yüksək əhəmiyyətə malik olurlar. Bu kateqoriyaya dinlərin həqiqi baniləri və əzəmətli işlərin yaradıcıları daxildilər: müqəddəs Pavel, Məhəmməd peyğəmbər, Xristofor Kolumb, Lesseps. Ağıllıdırlar və ya zəka cəhətdən məhduddurlar – istənilən halda, dünya həmişə onlara məxsusdur! Onların inadkar iradəsi özlüyündə o qədər sonsuz, nadir və intəhasız əzəmətli keyfiyyətə malik olur ki, hamını özünə tabe etməyə məcbur edə bilir. Onlar bu cür inadkar və güclü iradə ilə çox vaxt nəyə nail ola biləcəkləri ilə bağlı özlərinə hesabat belə vermirlər, eyni zamanda həmin iradəyə qarşı heç nə dura bilməz – nə təbiət, nə tanrılar, nə də adamlar. Güclü iradə hesabına nələrə nail olmağın mümkünlüyünə ən yaxın misal olaraq, dünyanı ikiyə bölməyi nəzərdə tutan bir məsələni həll etmiş, məşhur insanı nümunə gətirmək olar, üç min il ərzində ən böyük hökmdarlar belə həmin işin öhdəsindən gələ bilməmişdilər. Sonralar oxşar işdə o, uğursuzluğa düçar olmuşdu, lakin həmin zaman artıq qocalıq qapını kəsdirmişdi, hansı ki, onun qarşısında hər şey, hətta iradə belə karıxır. Həmin çətinliklər, hansı ki, Süveyş kanalı qazılarkən ortaya çıxmışdı və aradan qaldırmaq lazım gəlmişdi, yalnız bir təkcə iradənin nələrə qadir olduğunu bütün təfərrüatları ilə ən yaxşı göstərə bilən bir nümunədir. Şahid doktor Kazales maraq doğuran bir neçə sətirdə bu nəhəng layihənin həyata keçirilməsinin xülasəsini vermişdi, hansı ki, bu barədə layihənin ölməz müəllifi özü nəql etmişdi: “O hər gün kanalın çəkilməsi ilə bağlı epopeyanın bütün epizodlarından söz açardı, – Kazales deyirdi. O, mümkün olmayanı fəth etmək, qələbə qazanmaq, bütün maneələr, - koalisiyalar, uğursuzluqlar, bədbəxtliklər və hər cür müvəffəqiyyətsizlikləri dəf etməkdən ötrü nələrə qatlaşdığından danışardı. Amma bunların heç biri onu ümidsizliyə qapatmamış, ruhdan düşməyə vadar etməmişdi. Xatırlayırdı ki, İngiltərə necə buna qarşı çıxır və necə üzərinə hücuma keçirdi, Misir və Fransa necə tərəddüd keçirirdilər; fransız konsul hamıdan çox bu işlərin başlamasına mane olurdu və fəhlələrə təsir göstərir, onlara içməli su vermir, susuzluğa məruz qoyurdu, bütün bunlara qarşı davam gətirmək lazım gəlirdi; o, deyirdi ki, dəniz nazirliyi, mühəndislər, bütün adamlar ciddi, təcrübəli, elm adamları idi, lakin onun ideyasına qarşı süni şəkildə düşmənçiliyə köklənənlər və özü də həmin ideyanın məhvinə əmin olanlar, downloaded from KitabYurdu.org hətta bunun nə vaxt baş verəcəyi günü və saatı belə öncədən müəyyən etmişdilər, dəqiq olaraq günəş tutulmasından söhbət gedirdi”. Bütün məşhur kütlə rəhbərlərinin həyatından bəhs edən bir kitab olsaydı, əlbəttə, ora elə də çox ad düşməyəcəkdi, amma bu adların hamısı bizim sivilizasiya və tariximizin ən mühüm hadisələrinin başında durardı. 2. RƏHBƏRLƏRİN FƏALİYYƏT ÜSULLARI: MÜDDƏA, TƏKRAR, YOLUXMA Kütləni dərhal, bir anda nəyəsə cəlb etməyə ehtiyac yaranarsa, hansısa əməli törətməyə məcbur etmək üçün, məs, sarayı talan etmək, istehkam və ya barrikadanı müdafiə edərkən həlak olmaq, təcili təlqin vasitələrindən istifadə etmək lazımdır və ən yaxşı təlqin heç şübhəsiz şəxsi nümunədir. Ancaq izdihamın təlqinə tabe olması üçün, kütləni öncədən məlum şəraitə hazırlamaq lazımdır və ən başlıcası – onu ardınca aparmaq istəyən adam, cəlbedicilik adı ilə məlum olan, hansı ki, biz bu barədə sonra söz açacağıq, xüsusi keyfiyyətlərə malik olmalıdır. İzdihamı qəlbinə hansısa ideya və ya inancların, məsələn, müasir sosial nəzəriyyələrin, daxil olmasına məcbur etmək üçün başqa üsullardan, əsasən bunlardan istifadə edilir: müddəa, təkrar, yoluxma. Bu metodlar tədricən təsir göstərir, lakin əldə etdiyi nəticələr çox sabitdir. Heç bir mühakimə və dəlillərlə möhkəmləndirilməyən sadə bir müddəa, hər hansı bir ideyanın kütlənin qəlbinə yol tapması üçün ən düzgün vasitələrdən biri olaraq xidmət göstərir. Müddəa nə qədər qısa olsa, sübutlardan nə qədər məhrum olarsa, izdihamın qəlbinə bir o qədər güclü təsir edər. Müqəddəs kitablar və bütün əsrlərin məcəllələri həmişə sadə müddəa vasitəsi olaraq fəaliyyət göstəriblər; hansısa siyasi işi müdafiə etməli olan dövlət adamları, istehsal etdikləri məhsulların satışını elanların köməyi ilə genişləndirməyə cəhd edən sənayeçilər, müddəanın hansı qüvvəyə malik olduğunu əla bilirlər. Müddəa yalnız tez-tez təkrarlandıqda və özü də mümkün qədər eyni cür ifadə olunduqda, təsir göstərə bilər. Deyəsən, Napoleon deyib ki, nitqi gözəlləşdirən yalnız bir diqqətəlayiq fiqur var – bu, təkrardır. Təkrar vasitəsilə ideya şüurlarda o dərəcədə möhkəmlənir ki, lap sonda sübut edilmiş həqiqət kimi qəbul edilir. Biz görəndə ki, müddəa ən elmli beyinlərə belə necə güclü təsir göstərir, həmin vaxt onun kütləyə təsiri də bizim üçün tamamilə aydınlaşır. Bu onunla izah edilir ki, tez-tez təkrarlanan ideya sonda qeyri-iradi sahənin ən dərin qatlarına nüfuz edir, məhz, bizim əməllərimizin mühərrikləri hazırlanan yerə, öz izini qoyur. Bu qədər təkrarlandıqdan və üstündən müəyyən zaman keçdikdən sonra müddəanın müəllifinin kimliyini unuduruq və nəhayət ona inanırıq, hər cür nəşrlərin gözəl təsiri də elə buradan qaynaqlanır. Elə ki bu – X şokoladının ən yaxşı şokolad olması ilə bağlı müddəanı yüz-min dəfə oxuduqdan sonra, bizə elə gəlir ki, həmin məlumatı hər yerdə eşitmişik və nəhayət, buna tamamilə əmin oluruq. Min dəfələrlə oxuduqdan sonra ki, V unu hansısa məşhur adamları ən ağır xəstəlikdən xilas edib, biz də eyni xəstəliyə düçar olan kimi, həmin vasitədən istifadə etməyi arzulayırıq. Eyni qəzetdə daim A-nın – tamamilə yaramaz biri, B-nin isə ən təmiz insan olması haqda məlumat oxuyuruq, təbii ki, əgər bu zaman tamamilə əks fikirlər yazan digər qəzetlərdən downloaded from KitabYurdu.org xəbərsiziksə, lap sonda özümüz də buna inanırıq. Bu hadisədə yalnız müddəa və təkrar eyni güclə bir-biri ilə yarışmaq iqtidarındadır. Hər hansı bir müddəa lazımi sayda və yekdilliklə təkrarlandıqdan sonra (bunu, məsələn, belə deyək, bəzi məşhur və kifayət qədər varlı maliyyə müəssisələrinin nümunəsində özlərinə dəstək üçün ictimai rəyi satın aldıqları zaman müşahidə etmək olur), axın adlanan bir şey formalaşır, əzəmətli bir amil – sirayətedici yoluxma səhnəyə çıxır. İzdihamda ideyalar, hislər, emosiyalar, inanclar – bəzi mikrobların malik olduğu kimi əzəmətli sirayətedici yoluxma gücü qazanır. Bu tamamilə təbii təzahürdür və belə halı sürüdə olan heyvanlarda da müşahidə etmək olur. Məsələn, çaxnaşma və ya bir neçə qoyunun nizamsız hərəkəti çox tez bütün sürüyə yayılır. Kütləyə də bütün emosiyalar eyni dəqiqliyi ilə sürətlə sirayət edir, izdihamda təlaşın bu cür qəfil yayılması bununla izah olunur. Əqli pozğunluqlar, məs, çılğınlıq da eyni yoluxuculuğa malikdir. Məlumdur ki, psixiatrlar arasında tez-tez müşahidə edilən dəlilik halları, son zamanlar, bəzi formalar, məs, aqorafobiya 15 hətta insanlardan heyvanlara da keçə bilir. Yoluxmanın yaranması üçün bir neçə fərdin eyni zamanda, eyni yerdə olması da tələb olunmur; o, məlum hadisələrin təsiri altında, düşüncələri məlum istiqamətə yönəltməklə və məlum fikirlərə xüsusi, kütləyə uyğun çalar verməklə, məsafədən də öz hərəkətini təzahür etdirə bilər. Bu, o hallarda xüsusilə nəzərə çarpır ki, şüurumuz əvvəlcədən kənar amillərin təsiri altında hazır vəziyyətə gətirilir, hansılar ki, mən bu barədə yuxarıda demişəm. Ona görə də 1348-ci ildə Parisdə başlamış inqilabi hərəkat dərhal Avropanın böyük hissəsinə yayıldı və bir neçə monarxiyanı yerindən oynatdı. Təqlid, hansı ki, sosial hadisələrdə ona böyük rol ayrılır, mahiyyətcə yoluxmanın təzahürlərindən yalnız biridir. Bundan əvvəl təqlid barədə kifayət qədər danışmışam, ona görə, burada yalnız on beş il bundan əvvəl həmin mövzu ilə bağlı söylədiyim və sonra digər müəlliflər tərəfindən yeni əsərlərdə inkişaf etdirilənləri söyləməklə kifayətlənəcəyəm: “İnsan da heyvanlar kimi təqlidə meyllidir; bu onun üçün bir tələbatdır, bir şərtlə ki, əgər, çətinlik təşkil etmirsə. Dəb adlandırılan əzəmətli təsiri, məhz, həmin tələbat şərtləndirir. Onun hökmünə qarşı çıxmağa kim cəsarət edə bilər, bu fikir, ideya ədəbi əsərlərə, yoxsa sadəcə geyimə aiddir? Kütləni arqumentlərin yox, yalnız obrazların köməyi ilə idarə edirlər. Bütün dövrlərdə öz hərəkətləri ilə kütləni ruhlandıran azsaylı fərdlər olub və düşüncəsiz izdiham da onları yamsılayıb. Lakin həmin fərdlər, izdiham üçün üstünlük təşkil edən ideyadan bütün hallarda çox uzaqlaşmamalıdırlar, yoxsa təqlid çətinləşəcək və onların bütün təsirləri sıfıra bərabər olacaq. Bu səbəbdən dövrlərindən çox yüksəkdə duran insanların ona ümumiyyətlə, heç bir təsirləri olmayıb. Həmin adamlar ondan çox uzaq olublar. Ona görə, sivilizasiyalarının bütün üstünlüklərinə baxmayaraq, avropalıların Şərq xalqlarına təsiri belə zəifdir; onlar bu xalqlardan çox fərqlənirlər... Keçmişin və qarşılıqlı təqlidin ikili təsiri nəhayətdə eyni ölkənin və eyni dövrün adamlarında elə oxşarlıqlar yaradır ki, hətta təsir altına daha az düşmə ehtimalı olan filosoflar, elm xadimləri, ədəbiyyatçılar belə, bütün hallarda öz düşüncələri və üslubları ilə elə bir ailə bənzərliyi qazanırlar ki, həmin əlamətlərdən onların mənsub olduqları dövrü dərhal təyin etmək olur. Hər hansı bir insanla qısa söhbət kifayət edir downloaded from KitabYurdu.org ki, onun nələr oxuduğu, adi məşğuliyyətinin nə olduğu və hansı mühitdə yaşaması barədə tam anlayışın olsun”. Yoluxma o dərəcədə qüvvətlidir ki, o, fərdlərə yalnız məlum fikirləri deyil, həm də məlum hisləri təlqin edə bilir. Məhz həmin yoluxmanın təsiri altında məlum dövrdə nifrət doğuran məlum əsərlər, məsələn, “Tangeyzer” onu ələ salıb gülürdülər, bir neçə ildən sonra eyni adamlar tərəfindən, heyranlıqla qarşılanmışdı. Fikir və inanc mühakimə vasitəsilə deyil, məhz yoluxma yolu ilə yayılır və bütün dövrlərdə izdihamın inamı, həmin dəqiq mexanizm vasitəsilə yaranırdı: müddəa, təkrar, yoluxma. Renan tamamilə haqlı olaraq xristianlığın əsasını qoyanları “öz ideyalarını meyxanalarda yayan fəhlə sosialistlərlə” müqayisə edirdi. Xristian dinindən söz açan Volter də həmçinin demişdi ki, “yüz ildən də çox zaman ərzində xristianlığın ardıcılları yalnız ən mənhus qaragüruhçular olmuşlar”. Nümunə gətirdiyim oxşar mövzularda, artıq burada qeyd etmişəm, aydın izləmək olur ki, yoluxma başlanğıcda yalnız xalq təbəqələrinə, sonra isə tədricən cəmiyyətin ali təbəqələrinə necə sirayət edir; biz buna müasir sosializm doktrinalarında əmin ola bilərik, hazırkı zamanda onlarla təntənəsinin ilk qurbanları olmağa məhkum edilmişlər maraqlanırlar. Yoluxma o dərəcədə güclü və əzəmətlidir ki, istənilən şəxsi maraq onun qarşısında geri çəkilir. Bax, ona görə populyarlıq qazanmış hər cür fikir, baxmayaraq ki, cəfəngliyi açıq- aşkardır, sonda elə bir qüvvəyə çevrilir ki, ən ali sosial təbəqələrə nüfuz edir və hökmran mövqeyə yüksəlir. Bu fenomen, aşağı sosial təbəqələrin ali təbəqələrlə bağlı maraqlı reaksiyası ilə yadda qalır, belə ki, kütlənin bütün inancları törədiyi mühitdə heç bir təsirə malik olmayan hansısa ali ideyadan qaynaqlanır. Bu ideyaların təsiri altına düşən rəhbərlər onları mənimsəyir, təhrif edir, sekta yaradırlar, o da öz növbəsində saxtalaşdırır və sonra da onu izdihamın dərinliyində yayıb daha da korlayır. Nəhayət, xalq həqiqətinə çevrildikdən sonra həmin ideya, bəzi formalarda yenidən özünün başlanğıc mənbəyinə qayıdır və həmin vaxt artıq millətin ən ali təbəqələrinə təsir göstərə bilirlər. Və sonda biz görürük ki, bütün hallarda dünyanı zəka idarə edir. Hər hansı bir ideyanın yaradıcısı olan filosoflar çoxdan dünyalarını dəyişiblər və külə çevriliblər, amma təsvir etdiyim mexanizm sayəsində, onların fikirləri bütün hallarda sonda təntənə çalır. 3. CAZİBƏ Müddəalar yolu ilə yayılan ideyalar, təkrar və yoluxma, öz gücünə görə başlıca olaraq sirli qüvvəyə borcludurlar, hansı ki, nəticədə ovsuna malik olurlar. Dünyanı özünə tabe edən ideyalar və insanlar, əsasən cazibə adlandırılan qarşısıalınmaz qüvvənin sayəsində onların üzərində hökmranlıq edə biliblər. Hamımız həmin sözün əhəmiyyətini başa düşürük, lakin çox vaxt elə müxtəlif mənalarda işlədilir ki, onu izah etmək elə də asan olmur. Cazibə əks hislərdən də, məs, heyranlıq və qorxu, ibarət ola bilər. Cazibənin təməlinə həqiqətən, çox vaxt məhz, həmin hislər yerləşir, ancaq o, bəzən onlarsız da mövcud olur. Daha böyük cazibədarlığa, məsələn, mərhumlar malikdilər, nəticə etibarilə – o varlıqlar ki, bizlər qorxmuruq: İsgəndər, Sezar, Məhəmməd peyğəmbər, Budda. Digər tərəfdən, elə obyektlər və uydurmalar downloaded from KitabYurdu.org da var ki, bizdə heç bir heyranlıq doğurmur, məsələn, Hindistanın yeraltı məbədlərindəki qorxunc səcdəgahlar, amma böyük cazibəyə malik olurlar. Əslində, cazibə – hər hansı bir ideya və yaxud işin fərdin ağlı üzərində bir növ hökmranlığıdır. Bu hökmranlıq fərdin bütün tənqidi qabiliyyətlərini iflic edir və onun qəlbini heyrət və ehtiramla doldurur. Zahir olan hiss də, bütün hislər kimi izaholunmazdır, lakin çox güman ki, o da subyekti ovsunlayan cazibənin mənsub olduğu qəbildəndir. Cazibə hər cür hökmranlığın ən əzəmətli səbəbini təşkil edir; tanrılar, krallar və qadınlar, onsuz heç vaxt hökmranlıq edə bilməzdilər. Amma cazibənin müxtəlif növlərini iki başlıca kateqoriyaya ayırmaq olar: qazanılmış və şəxsi cazibəyə. Qazanılmış cazibə – hansı ki, ad, sərvət, şöhrətlə ortaya çıxır; onun şəxsi cazibədən heç bir asılılığı yoxdur. Şəxsi cazibə isə daha fərdi xarakter daşıyır və ad, şöhrət və sərvətlə eyni zamanda mövcud ola bilir, lakin onlar olmadan da keçinə bilər. Qazanılmış və ya süni cazibə daha geniş yayılıb. Yalnız bir faktın, hər hansı bir fərdin məlum sosial vəziyyəti, məlum sərvəti və titulları, onun şəxsi nüfuzu lap aşağı olsa belə, çox vaxt həmin şəxsə cazibədarlıq vermək üçün yetərli olur. Hərbiçi rəsmi geyimdə, hakim mantiyada həmişə cazibədarlıq qazanırlar. Paskal tamamilə haqlı olaraq, hakimlərə mantiya geydirib və parik taxdırmağın zəruriliyini qeyd edib. Bunlarsız, onlar nüfuzlarının dördə üçündən məhrum olardılar. Ən sərt sosialist belə, şahzadə və ya markizin önündə az da olsa özünü itirir; ən uzaqgörən tacir belə, özünə bu cür titul mənimsəyəndən sonra çox asanlıqla bayıla bilər. Titulların, orden və geyimlərin izdihama təsirinə, bütün ölkələrdə rast gəlinir, hətta şəxsi azadlıq hissinin ən çox inkişaf etdiyi yerlərdə. Bu xüsusa aid səyahətçilərdən birinin təzə kitabından bir hissəni nümunə gətirim, orada İngiltərədəki bəzi şəxsiyyətlərin cazibəsindən söz açılır: “Hətta ən ehtiyatlı ingilislərin belə İngiltərənin hər hansı peri 16 ilə qarşılaşarkən və ünsiyyətdə olarkən necə ovsunlandıqlarının dəfələrlə şahidi olmuşam. Onlar həmin şəxsi əvvəldən sevirlər, əsas budur ki, onun sərvəti ilə nüfuzu uyğun gəlsin və belədə hamı onların önündə heyran qalır. Bu şəxs onlara yaxınlaşanda və ya söhbət edəndə, məmnunluqdan onların üzləri qızarır; gözlərdəki qeyri-adi parıltı onların təmkinli sevinclərindən xəbər verir. Əgər belə demək mümkünsə, “lord onların qanındadır”, məsələn, ispan haqqında, rəqs onların qanındadır, alman haqqında – musiqi onların qanındadır və fransız haqqında – inqilab onların qanındadır, bizlər adətən belə deyirik. Onların atlara və Şekspirə düşkünlüyü daha azdır və bundan daha az zövq alırlar. Perlər haqqında kitab geniş satışa malik olur və həmin kitabı ən uzaq yerlərdə belə hamıda tapmaq olur, lap İncil kimi”. Mən burada yalnız adamların malik olduqları cazibəyə toxunuram. Amma fikirlərin, ədəbi və bədii əsərlərin və sair cazibəsini də onunla yanaşı qoymaq olar. Sonuncu haldakı cazibə daha çox gücləndirilmiş təkrarın nəticəsidir. Tarix, xüsusilə də ədəbiyyat və incəsənət tarixi, özlüyündə eyni mülahizələrin təkrarından başqa bir şey deyil, bununla razılaşmamağa kimsə cürət edə bilmir və nəhayətdə, hamı onları məktəbdə öyrəndikləri kimi təkrar edir. Adlar və şeylər var ki, onlara toxunmağa heç kim cəsarət etmir. Müasir oxucu üçün məs, Homeri oxumaq, əlbəttə ki, ağır, dəfedilməz darıxdırıcılıq bahasına başa gəlir, lakin kim bunu etiraf etməyə cəsarət downloaded from KitabYurdu.org edə bilər ki? Parfenon müasir görünüşü ilə hər cür maraqdan məhrum bədbəxt xarabalığı xatırladır, amma bu viranəlik cazibədarlığa malikdir, çünki o, bizə məhz göründüyü kimi yox, tarixi xatirələrin bütün məziyyətlərinin müşayiəti ilə təsəvvür olunur. Cazibənin başlıca xüsusiyyəti, məhz ondadır ki, o, obyektləri olduğu kimi görməyə imkan vermir və istənilən mühakiməni iflic edir. Kütlə həmişə, fərdlər isə əksər vaxtlarda bütün əşyalara dair hazır fikirlərə ehtiyac duyurlar. Bu fikirlərin uğuru, onlar daşıdığı həqiqət və ya səhvin həmin hissəciklərindən, heç bir asılılığı yoxdur, yalnız cazibə dərəcəsindən asılı olur. İndi mən şəxsi cazibədarlıqdan danışacağam. Bu növ cazibə, süni və ya qazanılmış cazibədarlıqdan tamamilə fərqlənir və nə tituldan, nə də hakimiyyətdən asılı olmur; bu, yalnız çox az-az şəxslərə nəsib olur və onların ətrafdakılara təsir göstərən hansısa ovsunlayıcı maqnetizmindən xəbər verir, baxmayaraq ki, aralarında sosial baxımdan bərabərlik mövcuddur və öz hökmranlıqlarını təsdiq etmək üçün hər hansı bir qeyri-adi vasitələrə malik deyillər. Ətrafda olanlara öz ideyalarını, hislərini təlqin edirlər və onlar da həmin şəxslərə tabe olurlar, lap vəhşi heyvanlar öz təlimçilərinə ram olan kimi, baxmayaraq ki, həmin yırtıcılar çox asanlıqla onları parçalaya bilərdilər. Kütlənin böyük rəhbərləri: Budda, Məhəmməd peyğəmbər, Janna d`Ark, Napoleon məhz cazibədarlığın ən ali, ovsunlayıcı dərəcəsinə sahib idilər və onun sayəsində kütləni özlərinə tabe edə bilirdilər. Tanrılar, qəhrəmanlar və ehkamlar təlqin olunurlar, amma etiraz doğurmurlar; müzakirəyə çıxarılan anda onlar yox olurlar. İndicə söz açdığım cazibə qüvvəsinin böyük insanlara ovsunlayıcı təsirləri olmasaydı, onlar bu cür məşhurluq qazanmazdılar. Əlbəttə, öz şöhrətinin zirvəsində olan Napoleon öz əzəməti sayəsində böyük cazibəyə malik idi, amma bütün hallarda həmin cazibədarlıq heç bir hakimiyyətə malik olmadığı və tamamilə naməlum olduğu çağlarda onda mövcud idi. Himayə sayəsində o, İtaliyadakı orduya rəhbər təyin olunmuş və orada öz gənc silah yoldaşını həddən artıq könülsüz qəbul edən, bu təyinatdan narazı qalan, çox sərt köhnə döyüşçü-generalların dərnəyinə düşmüşdü. Lakin ilk görüşdəcə, elə ilk dəqiqədə bir söz, hədə və ya jest olmadan, gələcəkdə məşhur olacaq bu insan, hamını fəth edə bilmişdi. Müasirlərinin xatirələrindən istifadə edən Ten həmin görüş haqqında aşağıdakı maraqlı hekayəni qələmə alıb: “Qabaqcadan Parisdən göndərilmiş bambılıya qarşı etiraza köklənmiş diviziya generalları, o cümlədən köhnə cəngavər, kobud, lakin igid, öz hündür boyu və cəsarəti ilə həddən ziyadə fəxr edən, Ojero baş mənzilə təşrif buyurdular. Lap əvvəldən qəzəbli olan Ojero artıq özündə onun haqqında fikir formalaşdırmışdı və “Barrasın istəklisinə”, “Vandemeyrin generalına”, “küçə generalına” tabe olmağa hazırlaşmırdı. Hamı onu ayıya bənzədirdi, çünki Napoleon həmişə özünü kənarda saxlayır və çox düşüncəli görünürdü, özü də bu balaca boylu general riyaziyyatçı və xəyalpərəst adını daşıyırdı. Onları təqdim etdilər. Amma Napoleon hamını özünü gözləməyə məcbur etdi. Nəhayət, o, kəmərli qılınc və şlyapasını geyərək onların qarşısına çıxan Napoleon generallara öz məramını izah etdi, əmrlərini verdikdən sonra onları azad buraxdı. Ojero kiriyib qalmışdı və yalnız küçəyə çıxdıqdan sonra sanki ayıldı, dili açıldı və adət etdiyi qarğışları yağdırmağa başladı, Massena ilə downloaded from KitabYurdu.org birlikdə həm də bir məsələdə həmfikir oldu ki, bu balaca boylu general onlara qorxu hissi təlqin etmiş və hələ də qəti şəkildə anlaya bilmir ki, niyə ilk baxışdan onun hökmü qarşısında özünü bu cür sarsılmış vəziyyətdə hiss etdi”. Məşhurlaşdıqdan sonra şöhrətinin təsiri altında Napoleonun cazibəsi daha da artdı. O zaman artıq onun cazibəsi hər hansı bir tanrının cazibəsinə ekvivalent idi. İnqilab cəngavəri, Ojerodan da kobud və enerjili general Vandamm 1815-ci ildə Tüilri sarayının pilləkənləri ilə qalxarkən marşal d`Ornana onun barəsində belə demişdi: “Əzizim, bu insanın cazibəsi mənə elə təsir edir ki, özümü itirirəm, hətta o dərəcədə ki, özümə hesabat belə verə bilmirəm, nə Allahdan, nə şeytandan qorxusu olmayan biri olan mən, ona yaxınlaşanda uşaq kimi əsirəm; o, məni iynənin gözündən keçirə və yenidən atəşə ata bilər”. Napoleon ona yaxınlaşan hər bir kəsi eyni dəqiqliklə ovsunlaya bilirdi. Öz cazibəsini sözün həqiqi mənasında dərk edirdi. Napoleon başa düşürdü ki, aralarında vaxtilə bütün Avropada vahimə yaradan məşhur Konvent üzvləri də olmaqla, əhatəsindəki mühüm şəxslərlə, mehtərlərlə olduğundan da pis davranmaqla, o, öz cazibəsini daha da artırır. Həmin zamanlara aid və özündə bu cür çoxlu əlamətdar faktlar daşıyan hekayətlər az deyil. Bir dəfə Napoleon dövlət şurasında Benyo ilə nadan və nökərlə olduğundan daha betər kobud davranmışdı. Arzuladığı vəziyyəti yaradan Napoleon ona yaxınlaşırdı və belə söylədi: “Hə, nə oldu, axmaqların ən yekəsi, siz, nəhayət, öz başınızı tapa bildiniz?” Ucaboy Benyo, baş təbilçi təki çox aşağı əyildi və balaca boylu adam əlini qaldırıb, onun qulağından yapışdı, “məstedici lütfkarlıq mənə aydın idi, – Benyo yazırdı, – bu hökmdara aid rəhmli bir jest idi”. Oxşar nümunələr cazibənin bəzi insanların qəlbində hansı dərəcəyədək təhqiramiz və bayağı vəziyyət doğurduğunu aydın göstərir, böyük müstəbidin özünü əhatə edən adamlara niyə bu dərəcədə nifrət bəslədiyini izah edir, hansı ki, o, həmin insanlara həqiqətən yalnız qırğına göndərilən əsgərlər təki baxırdı. Öz sədaqəti və Mare Bonaparta olan sədaqəti haqqında söz açan Davu əlavə etmişdi: “Əgər imperator ikimizə də desəydi ki: “Siyasətimin maraqları Parisi dağıtmağı tələb edir və özü də elə etmək lazımdır ki, heç kim oradan qaçıb, canını qurtara bilməsin” – Mare isə heç şübhəsiz, həmin sirri qoruyub, saxlayardı, buna əminəm, lakin eyni zamanda özünü saxlaya bilməyib, ailəsini Parisdən çıxarmağa səy göstərər və beləliklə də sirri təhlükəyə salmış olardı. Mən isə həmin sirrin kimlərinsə bilməsindən qorxaraq, arvadımı və uşaqlarımı Parisdə saxlayardım”. Onun Elba adasından heyrətamiz qaçışı və Fransa üzərində təkbaşına qələbə çalmasını, hansı ki, bu böyük ölkənin istibdaddan yorulmuş və təşkil olunmuş bütün gücləri ona qarşı çıxırdı, Napoleonun qeyri-adi qabiliyyətindən qaynaqlanan məhz həmin cazibəsi ilə izah etmək mümkündür. Onu həbs etmək üçün göndərilən və buna etməyə and içən generallar, onun bir baxışına tuş gələn andan dərhal ovsunlayıcı təsirinə tabe olmuşdular. “Napoleon, – ingilis generalı Uolsli yazırdı, – Fransaya kiçik Elba adasından demək olar ki, qaçaq olaraq təkbaşına çıxa bilmişdi və bir neçə həftə ərzində heç bir qan tökmədən Fransadakı bütün hakimiyyət təşkilatlarını, başda qanuni kral olmaqla, devirmək ona müyəssər olmuşdu. Bir insanın timsalında şəxsi üstünlüyün bu dərəcədə bariz təzahür etdiyi ikinci bir hadisə mövcuddurmu? Bu son kompaniyadan downloaded from KitabYurdu.org onun müttəfiqlər üzərində hansı gücə malik olduğu aydın görünürdü, Napoleon - qarşısındakıları tamamilə darmadağın etmək üçün onları öz təşəbbüsünün ardınca getməyə məcbur edirdi”. Onun cazibəsi hətta özünün yoxluğunda belə, öz gücünü saxlamaqda davam edirdi. Məhz bu cazibə sayəsində onun adsız-sansız qardaşı oğlu imperator ola bilmişdi. Haqqında olan əfsanənin yüksəlişini müşahidə etməklə, onun böyük kölgəsinin hələ də nə qədər əzəmətli olmasına əmin ola bilirik. İnsanlarla necə istəyirsən rəftar et, milyonlarla adamı məhv elə, işğal dalınca işğal et, əgər istənilən səviyyədə cazibəyə maliksənsə və həmin ovsunlayıcı cazibəni qoruyub saxlamaq üçün bacarığın varsa, etdiklərinizin hamısını sizə bağışlayacaqlar. Böyük dinlərin, doktrinaların, imperiyaların necə təşəkkül tapması bizə aydın olsun deyə, məhz, həmin vəziyyət baxımından, mən burada cazibəni məhz həmin vəziyyət baxımından, tamamilə müstəsna hal kimi nümunə gətirdim. Əgər cazibənin əzəmətli ovsunlayıcı gücünü diqqətə almasaq, onda bütün bunların genezisi bizə aydın olmayacaq. Amma cazibə təkcə şəxsi üstünlük, hərbi şöhrət və ya din qorxusuna əsaslanmır. O, daha təvazökar şeylərdən də təşəkkül tapa bilər, amma bütün hallarda müstəsna əhəmiyyətə malik olur. Əsrimiz bu cür nümunələrdən bizlərə çox göstərib. Onlardan ən heyrətamizi, iki qitəni ayırmaqla yer kürəsinin şəklini və xalqların kommersiya əlaqələrini dəyişdirən məşhur insanla (Lesseps) bağlı hadisədir. O, öz müəssisəsində bu uğurlara təkcə əzəmətli iradəsi sayəsində yox, həm də ətrafındakı adamlara cazibəsi ilə təsir etməklə imza ata bilmişdi. Ümumi inamsızlığa qalib gəlmək üçün onun təkcə orada görünməsi yetərli oldu. Bir neçə dəqiqə danışdı və cazibəsi sayəsində bütün rəqibləri, çox tez zamanda onun müttəfiqlərinə çevrildilər. Xüsusilə, ingilislər onun layihəsinə qarşı daha çox etiraz edirdilər, amma Lessepsin İngiltərədə görünməyi bəs etdi ki, hamı onun tərəfinə keçsin. Bir qədər sonra, Sauthemptondan keçərkən onun şərəfinə kilsə zəngləri çalınırdı, indi isə İngiltərədə onun şərəfinə heykəl ucaltmaq istəyirlər. “Hər şeyə – adamlara, bataqlığa, qayalara və qumlara qalib gəlmişdi”, o, artıq maneələrə inanmırdı və Panamada Süveyş kanalının çəkilişini bərpa etməyi düşünürdü. O, eyni vasitələrlə işə başladı, lakin qocalıq da gəlib qapını kəsdirmişdi; bundan əlavə, dağları öz yerindən edən inam, onlar yalnız elə də çox hündür olmadıqları vaxt oynada bilir. Amma dağlar davam gətirə bildi və bu səbəbdən ortaya çıxan fəlakət həmin qəhrəmanı əhatə edən parlaq şöhrət haləsini məhv etdi. Onun həyatı cazibənin necə yaranışı və necə yox olmasını hər şeydən yaxşı göstərir. Tarixdəki ən məşhur qəhrəmanlara bərabər əzəmətə yüksələn Lesseps, sıralarında ən mənhus cinayətkarların da yer aldığı, ölkəsinin ən adi hakimləri tərəfindən rədd edilmişdi. Onun ölümünə kütlə çox biganə qaldı və yalnız əcnəbi dövlət başçıları tarixin ən görkəmli insanlarından birinin xatirəsini yad etməyi özlərinə borc bildilər. Xarici qəzetlərdən biri, yəni “Neue Freie Presse”, Lessepsin taleyi ilə bağlı düzgün psixoloji qeydlər çap etmişdi, hansı ki, mən indi burada sitat gətirəcəyəm: “Ferdinand Lessepsin mühakiməsindən sonra Xristofor Kolumbun acı taleyinə artıq təəccüblənə bilmirsən. Əgər Ferdinand Lessepsi fırıldaqçı hesab etsək, onda hər downloaded from KitabYurdu.org cür nəcib xəyalları cinayət kimi tanımaq lazımdır. Qədim dünya Lessepsin şərəfinə abidələr ucaldar, onu şöhrətin zirvəsinə yüksəldərdi, çünki o, yer səthini dəyişdirmiş və onu təkmilləşdirən işi həyata keçirmişdi. Ferdinand Lessepsə hökm çıxarmış məhkəmə sədri, bu hökmü ilə özünə ölməzlik qazandırmışdı, belə ki, öz əsrini alçaltmaqdan qorxmayan, həyatı müasirləri üçün şöhrət timsalı olan bir şəxsə sürgün paltarı geyindirən bir şəxsin adını, xalqlar həmişə xəbər alacaqdılar... Qoy bundan sonra, hər cür möhtəşəm və cəsarətli işlərə qarşı bürokratik nifrət tüğyan edən yerlərdə, ədalət mühakiməsinin hökm sürməsindən bir daha bizə söz açmasınlar. Millətlərin özlərinə inanan və öz şəxsi məsələlərini diqqətdən kənarda qoyub, bütün maneələri aşa bilən bu cür cəsarətli insanlara ehtiyacları var. Dahi ehtiyatlı ola bilməz; ehtiyatlılığı rəhbər tutmaqla, o, heç vaxt insan fəaliyyətinin dairəsini genişləndirə bilməzdi. ... Ferdinand Lesseps həm uğurun başgicəlləndirici şöhrətini, həm də məyusluğun acısını yaşamışdı – bu, Süveyş və Panama kanalları ilə bağlı idi. Qəlb bu mənəvi uğura qarşı üsyana qalxır. İki dənizi birləşdirmək nəsib olduqdan sonra hökmdarlar və millətlər onu hər cür şöhrət çələnginə layiq bildilər, lakin Kordilyer qayalıqları ilə bacarmayıb, məğlub olduqdan dərhal sonra Lesseps sıradan bir fırıldaqçı kimi qəbul edildi... Burada digərləri üzərində öz zəkasına görə yüksələn bir şəxsdən, cinayət məcəlləsi vasitəsilə qisas almaq üçün cəmiyyətin sinifləri arasında mübarizə başlayır, bürokratlar və məmurların narazılığı ortaya çıxır... Müasir qanunvericilər insan dühasının bu cür məşhur ideyalarına müdaxilə edirlər; camaat isə belə işləri hələ az dərk etdiyindən, hər hansı bir baş müvəkkilə Stenlinin – qatil, Lessepsin isə – fırıldaqçı olduğunu sübut etmək, elə də çətinlik törətmir”. Gətirdiyimiz bütün bu fərqli nümunələr, cazibənin ən ifrat formalarına aiddir. Bunların hamısını psixoloji təfərrüatları ilə yaratmaq üçün bizə həmin formaları dinlər və dövlətlərin banilərindən başlayaraq, qonşusunu öz yeni kostyumu və yaxud ordenlərinin parıltısı ilə məftun etməyə səy göstərən hər hansı bir subyektə doğru enməklə həyata keçirmək olar. Bu sıralamanın hər iki sonluğunun arasına sivilizasiyaların müxtəlif elementlərindən təşkil olunmuş cazibələrin bütün formalarını yerləşdirmək olar: elmdə, incəsənətdə, ədəbiyyatda və sair, onda görəcəyik ki, cazibə hər cür inamın əsas elementlərini təşkil edir. Dərk edilərəkdən və ya yox, amma cazibəsi olan insan, ideya və ya şey, həmin andaca yoluxma yolu ilə yamsılama yaradır və bütöv bir nəslə məlum hissetmə və öz fikirlərini izharetmə üsulunu təqlid edir. Yamsılama çox vaxt qeyri-iradi olur və məhz, bu da onun təkmilliyinə səbəb olur. Öz əsərlərini solğun rənglərlə çəkən müasir rəssamlar və donub qalmış pozalardan istifadə edən bəzi primitiv rəsm yaradanlar, əlbəttə, belə şövqün onlarda haradan baş qaldırdığını belə bilmirlər. Onlar öz səmimiyyətlərinə inanırlar, bununla yanaşı, əgər məşhur rəssamlardan hər hansı biri incəsənətin bu formasına müraciət edib, onu bir növ dirçəltməsəydi, bizlər yenə də həmin incəsənətin yalnız sadə tərəflərini və daha aşağı səviyyəsini görməkdə davam edəcəkdik. Elə həmin rəssamlar, digər bir məşhur ustadan nümunə götürərək öz rəsmlərini bənövşəyi çalarlarda işləyir, heç təbiətən bənövşəyi rəngin əlli il öncə daha çox işlədilməsinin fərqinə belə varmırlar, lakin bir rəssamın şəxsi və xüsusi təəssüratları o dərəcədə təsir göstərib ki, onlar həmin downloaded from KitabYurdu.org təlqinə tabe olublar, özü də qəribəliklərinə baxmayaraq, həmin rəssamın cazibəsinə düşüblər. Sivilizasiyanın bütün elementlərində buna bənzər çoxlu nümunələr tapmaq mümkündür. Bütün yuxarıda deyilənlərdən biz görürük ki, cazibənin mənşəyində çoxlu sayda amillər iştirak edir və onların başında həmişə uğur dayanır. Uğura imza atan hər bir insan, şüurları fəth edən hər bir ideya, belə bir təməl üzərində artıq müzakirəsiz qəbul edilənlər sırasına daxil olur. Uğur yoxa çıxan kimi, cazibənin də onunla eyni zamanda yox olması, onun cazibənin başlıca əsaslarından birini təşkil etməsinin sübutudur. Bu gün izdihamın əllərdə daşıdığı qəhrəman, ertəsi gün, əgər uğursuzluğa düçar olubsa, onun tərəfindən gülüş hədəfinə çevrilə bilər. Buna qarşı cazibəyə olandan daha güclü reaksiya büruzə verilir. Kütlə həmin anda dünənin qəhrəmanını özünə bərabər səviyyədə görür və vaxtilə üstün bilib, qarşısında baş əydiyi insanı, indi isə qəbul edə bilmədiyinə görə, ondan qisas almaq istəyir. Vaxtilə Robespyer öz yoldaşlarını və müasirlərindən bir çoxunu edam etdirməyə göndərəndə, o, ovsunlayıcı cazibəyə malik idi. Lakin bir neçə səs kifayət etdi ki, hakimiyyətdən uzaqlaşdırılsın və həmin anda, dərhal o, cazibəsindən də məhrum oldu və kütlə onu da başqa qurbanları təki eyni qarğış və nifrin sədaları altında edam üçün gilyotinin bıçağı altına yola saldı. İman gətirənlər vaxtilə itaət etdikləri tanrıları həmişə xüsusi amansızlıqla qırıb-dağıdırlar. Uğursuzluğun təsiri altında cazibə dərhal yoxa çıxır. O, tənəzzülə də uğraya bilər və nəticə etibarilə, müzakirə predmetinə də çevrilə bilər, amma bu, tədricən baş verən prosesdir. Lakin cazibənin məhz bu üsulla dağılması, daha kəsərli olur. Barəsində müzakirələr açılan cazibə, artıq cazibədarlıqdan çıxmış sayılır. Öz ovsunlayıcı cazibədarlıqlarını uzun müddət qoruyub saxlaya bilən tanrılar və insanlar, müzakirələri yaxına belə buraxmayıblar. Kütlədə heyranlıq doğurmaq üçün, həmişə onu özündən müəyyən məsafədə saxlamalısan. IV fəsil KÜTLƏNİN DÜŞÜNCƏ VƏ İNANCLARININ QƏRARSIZLIĞININ SƏRHƏDLƏRİ 1. Daimi inanclar. – Bəzi ümumi inancların dəyişməzliyi. Onlar sivilizasiyaların bələdçiləridir. – Onların aradan qaldırılmasının çətinliyi. – Ləyaqət hansı münasibətdə dözümsüzlük təşkil edir. – Hər hansı bir inancın fəlsəfi baxımdan cəfəngliyi, onun genişlənməsinə mane olmur. 2. Kütlənin səbatsız fikirləri. – Fikirlərin ümumi inanclardan qaynaqlanmayan fövqəladə qərarsızlığı. – İdeya və inancların zahiri dəyişiklikləri. Bu dəyişikliklərin həqiqi sərhədləri. – Ümumi inancların yoxa çıxmasını və çapda ifrat genişlənməsini, günümüzdə fikirlərin qeyri-adi mütəhərrikliyi şərtləndirir. – Kütlədə indifferentizmə 17 meyillənmə müşahidə olunur. – Hökumətlərin kütlənin fikirlərini downloaded from KitabYurdu.org idarə etməklə bağlı gücsüzlüyü. – Fikirlərin dağınıqlığı, hazırda onların hökmranlığına mane olur. 1. DAİMİ İNANCLAR Canlıların anatomik və psixoloji xüsusiyyətləri arasında yaxın paralellik var. Anatomik xüsusiyyətlər arasında elə elementlərə rast gəlirik ki, onlar dəyişilməzdilər və ya onlarda dəyişikliklər o dərəcədə ləng baş verir ki, bu dəyişikliklərin getməsi üçün bütöv geoloji dövrlər lazım gəlir. Lakin daimi, dəyişilməyən xüsusiyyətlərlə yanaşı, mühitin və yaxud incəsənətin təsiri altında dəyişikliklərə məruz qalan, çox mütəhərrik olanları da var; məs, maldarlar və bağbanlar, həmin xüsusiyyətləri sərbəst şəkildə, dəyişdirə bilirlər, özü də bəzən o dərəcədə ki, əsas cizgilərini onlar diqqətsiz müşahidəçidən tamamilə gizlədə bilirlər. Əxlaqi əlamətlərdə də eyni hal müşahidə edilməkdədir. Hər hansı bir irqin dəyişilməz psixoloji elementləri ilə yanaşı, mütəhərrik və dəyişilən elementlərinə də rast gəlinir. Bax, həmin səbəbdən hər hansı bir xalqın inanc və fikirlərini öyrənərkən, biz dərinlikdə, düşüncənin qat-qat yığıldığı çox möhkəm təmələ rast gəlirik, lap hərəkət edən və hər hansı bir qayanı örtən qum zərrəcikləri kimi. İzdihamın fikir və inancları nəticə etibarilə, bir-birindən kəskin fərqlənən iki dərəcəyə bölünür. Birinciyə biz, bir çox əsrlər boyunca sabit qalan və bütün sivilizasiyanın əsaslandığı böyük, daimi inancları aid edirik; bunlara məsələn, xristianlığı, feodalizmi, islahatları, müasir dövrdə isə millətçilik prinsipi, demokratiya və sosial ideyalar; ikinciyə isə daha çox ümumi anlayışlardan qaynaqlanan, müvəqqəti və dəyişkən fikirlər aiddir ki hər bir dövr ilə eyni zamanda doğulur və yox olurlar – bunlar, məsələn, məlum dövrlərdə incəsənət və ədəbiyyatı idarə edən nəzəriyyələr, hansılar ki, romantizmi, naturalizmi, mistikliyi və s. doğurublar. Həmin nəzəriyyələrin böyük əksəriyyəti, dəbdə olduğu kimi dəyişikliklərə məruz qalırlar, hər hansı bir gölün səthində aramsız, gah yaranan, gah da yox olan kiçik dalğaları xatırladırlar. Ümumi böyük inancların sayı çox azdır. Bu inancların doğuşu və yox olması, hər bir tarixi irqin tarixinin kulminasiya nöqtəsini təşkil edir və hər bir sivilizasiyanın əsil gövdəsini əmələ gətirir. Kütləyə hər hansı bir keçici fikri təlqin etmək elə də çətin deyil, amma inancı onun qəlbində möhkəmləndirmək çox çətindir, möhkəmləndikdən sonra onu oradan çıxarmaq da asan deyil. Bu cür dayanıqlılıq qazanmış inanclar hər şeydən öncə, ancaq coşqun inqilabların köməyi ilə dəyişdirilə bilir, özü də bunu yalnız inanclar qəlblər üzərində öz hökmlərini tamamilə itirdiyi zaman etmək mümkündür. İnqilab isə bildiyimiz kimi, yerindən tamamilə laxladılan, ancaq vərdişlər sayəsində ayaqda qalanları, öz yolundan süpürüb atır; ona görə də başlayan inqilab həmişə hər hansı bir inancın sonunu gətirməsini ifadə edir. Hansısa böyük inancın ölüm möhürü ilə qeyd olunduğu günü dərk etmək çətinlik törətmir. Bu, onun müzakirəyə çıxarıldığı zaman baş verir, belə ki, hər cür ümumi inanc özlüyündə fiksiyadır və yalnız o şəraitdə mövcud olur ki, tədqiqat obyektinə çevrilməsin. Lakin əgər hər hansı bir inanc hətta sarsıdılmışsa belə, bütün hallarda ona əsaslanan təsisatlar, hələ uzun zaman öz gücünü qoruyub saxlayır və yalnız tədricən onu itirir. Tamamilə çökdüyü zaman isə onun dəstəklədiyi hər bir şey, ardınca yerlə- downloaded from KitabYurdu.org yeksan olur. Xalq öz inancını yalnız öz sivilizasiyasının bütün elementləri tamamilə dəyişilən şəraitdə dəyişə bilir və həmin dəyişikliklər, hər hansı yeni bir ümumi inanc formalaşana qədər o dəyişikliklər getməkdə davam edəcək; bu baş verməyənə qədər, xalq məcburən anarxiya vəziyyətində qalacaq. Ümumi inanclar sivilizasiyanın dəstəklənməsi üçün vacibdir, belə ki, onlar ideyalara məlum istiqaməti verirlər və yalnız təkcə onlar etimad təlqin edə və borc yarada bilərlər. Xalqlar ümumi inancların qazanılmasının faydalılığını həmişə dərk ediblər, instinktiv olaraq başa düşüblər ki, həmin inancların yox olması onlar üçün tənəzzülün başlanğıc saatıdır. Romaya fanatikcəsinə pərəstiş romalılar üçün məhz belə inanc idi, bu inanc onları dünyanın hakiminə çevirmişdi və həmin inanc yox olan kimi, Roma da tənəzzülə uğradı. Roma sivilizasiyasını məhv edən barbarlar isə yalnız həmin dövrdə müəyyən qədər birliyə nail ola və özlərinə bəzi ümumi inanclar mənimsəyə bildilər və bu da onları həmin vaxta qədər düşdükləri anarxiyadan çıxara bildi. Beləliklə, xalqlar öz inanclarını belə qızğınlıqla nahaqdan müdafiə etmirlərmiş. Fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən mühakiməyə layiq olan bu cür dözümsüzlük, xalqların həyatının ləyaqətli labüdlüklərindən biridir. Ümumi inancların əsası və ya dəstəklənməsi üçün orta əsrlərdə çoxlu sayda tonqallar qalanıb və həmin tonqalların alovlarında o qədər ixtiraçılar və ya novatorlar məhv ediliblər ki. Həmin inancların müdafiəsi üçün dünya neçə dəfələrlə fəlakətlərə məruz qalıb, neçə milyonlarla insan sümükləri döyüş çöllərində qalıb və çox güman ki, gələcəkdə də belə olacaq! Ümumi inancları tətbiq etmək çox çətindir, lakin tətbiq olunduqdan sonra, onun gücü uzun zaman dəfedilməz olur və fəlsəfi əsasları nə qədər yanlış olsa belə, bütün hallarda ən zəkalı ağıllar ona tabe olur. Məgər, Avropa xalqları az qala on beş əsr ərzində həmin dini əfsanələri danılmaz həqiqət hesab etmirdilərmi, hansılar ki, ən yaxın tədqiqat zamanı belə, Molox haqqında əfsanə təki barbarlığı ortaya çıxır. Belə bir əfsanənin dəhşətli mənasızlığını uzun əsrlər sezə bilməmişdilər və hətta Qaliley, Nyuton və Leybnits kimi dahilər belə, bir dəqiqə də olsun ona etiraz etməyi yaxına qoymamışdılar. Ümumqəbul olunmuş inancların hipnozetmə təsirini bundan yaxşı sübut edən başqa bir fakt ola bilməz, lakin eyni zamanda, heç nə də insan ağlına diktə edən alçaldıcı sərhədləri bu qədər aydın göstərə bilməz! Hər hansı bir yeni ehkam kütlənin ruhuna hakim kəsilən kimi, dərhal onun bütün təsisatlarının, incəsənətinin və onun davranışlarının ilhamvericisinə çevrilir. Onun qəlblər üzərində hökmü mütləqdir. İnsanlar uzun zaman yalnız onun həyata keçməsini arzulayırlar, qanunvericilər onun həyatda tətbiqi üçün çalışırlar, filosoflar, artistlər və ədiblər müxtəlif formalarda canlandırmaqla, onun izahı ilə məşğul olurlar. Əsas inancdan, əlbəttə ki, keçici, ikinci dərəcəli ideyalar da doğa bilər, lakin onlar həmişə özlərində əmələ gəldikləri inancın nişanəsini daşıyırlar; Misir sivilizasiyası, Avropa sivilizasiyası və ərəblərin müsəlman sivilizasiyası – onların hamısı azsaylı dini inanclardan təşəkkül tapıblar, həmin sivilizasiyaların ən kiçik elementlərinə öz nişanələrini qoyublar, bunun nəticəsində başlıca inancı ilk baxışdan dərk etmək olur. Beləliklə, ümumi inanclar sayəsində hər bir dövrün insanları ənənələr, fikirlər və vərdişlər şəbəkəsi ilə əhatə olunublar, onların əsarətindən qurtulmaq imkanında deyillər və onların qarşılıqlı oxşarlıqlarını təşkil edirlər. Bu inanclar, həmçinin onlardan törəyən ənənələr adamları idarə edirlər, bizim mövcud olmamızın bütün, ən downloaded from KitabYurdu.org xırda hərəkətlərini belə, o dərəcədə idarə edirlər ki, hətta ən müstəqil ağıl sahibləri belə, onların hökmündən qətiyyən azad ola bilmirlər. Həqiqi tiranlıq yalnız belə olur, qəlblərə qeyri-iradi təsir göstərir, belə ki, onunla mübarizə aparmaq mümkün deyil. Tiberi, Çingiz xan, Budda, Məhəmməd peyğəmbər və Lüter, heç şübhəsiz, təhlükəli tiran olmuşlar, lakin Musa, Budda, Məhəmməd və Lüter öz məzarlarının dərinliklərindən hələ də ruhlar üzərində daha güclü hökmranlıq etməkdədirlər. Sui- qəsd, tiranı devirə bilər, amma o, hər hansı bir möhkəm dayanıqlığa malik inanca qarşı nə edə bilər ki? Katolisizmə qarşı aparılan qızğın mübarizə, hətta xalq kütlələrinin hiss ediləcək rəğbətinə və bütün məhvetmə üsullarına baxmayaraq, inkvizisiya dövründəki qədər amansız idi, məğlub olan isə yenə də böyük inqilab oldu. Bəşəriyyətin indiyədək tanıdığı yeganə, əsl tiranlar, həmişə elə bəşəriyyətin özü tərəfindən yaradılan ölülərin və ya illüziyaların kölgəsi olublar. Fəlsəfi nöqteyi- nəzərdən, əksər ümumi inancların mənasızlığı, heç vaxt onların təntənə çalmasına mane ola bilməyiblər. Hətta bundan da artıq: əgər inanclara hər hansı sirli bir mənasızlıq da qoşularsa, belə şəraitdə bu, daha təntənəli alınır; belə ki, görünən mənasızlıq bəzi müasir inanclarda onların kütlənin qəlbini fəth etməsinə mane ola bilmir. 2. KÜTLƏNİN QƏRARSIZ FİKİRLƏRİ Sabitlik qazanmış inancların üzərində, hansı ki, barəsində indi söhbət getdi, daim törəyən və yoxa çıxan fikir, ideya və düşüncələrdən ibarət səthi lay yerləşir. Bəziləri yalnız bir gün davam gətirə bilir, lakin hətta az və ya çox ən mühüm olanları belə, bir nəslin həyatından artıq yaşamır. Biz artıq demişik ki, dəyişikliklərə məruz qalan fikirlər, əhəmiyyətli olan xarakterdən bəzən daha çox səthiliyə malik olurlar və həmişə özlərində irqin xarakterinin izlərini daşıyırlar. Məsələn, yaşadığımız ölkənin siyasi təsisatlarının partiyalar baxımından bir-birinə ən zidd mövqedə durduqlarını qeyd etmişik: monarxistlər, radikallar, imperialistlər, sosialistlər və sar bütünlüklə irqimizin quruluşundan asılı olan, mahiyyətcə tamamilə eyni ideala malikdilər, belə ki, başqa irqdə bu ad altında tamamilə əks ideal nəzərdə tutulur. Fikirlərə verilən hər hansı bir ad, nə də onların həyatda yanlış tətbiqi, şeylərin mahiyyətini dəyişdirə bilmir. Canına latın ədəbiyyatı hopan və baxışlarını Roma respublikasına dikən inqilab burjuaziyası, ondan qanunları, təbərzinləri gizlədən dəstə, çubuqları mənimsəmiş, yekun olaraq, təsisatlarını əxz etməyə və hər şeydə ondan nümunə götürməyə səy göstərirdi. Lakin qüdrətli tarixi təlqinin təsiri altında olmalarına baxmayaraq, onlar romalı ola bilmədilər. Nəticə etibarilə, filosofun rolu, zahirən dəyişmiş köhnə inanclardan salamat qalanları müəyyən etmək və hərəkətdə olan bu fikirlər axınında ümumi inanclar və kütlənin ruhuna aid olanları fərqləndirməkdən ibarətdir. Bu cür fəlsəfi meyarlara malik olmadan, düşünmək olardı ki, kütlə öz dini və siyasi əqidəsini tez-tez, istədiyi vaxt dəyişdirir. Əslində, bütün siyasi, dini, bədii və ədəbi tarix belə olduğunu göstərir. Məs, elə tariximizin çox qısa, 1790-1820-ci illər arası dövrünü – yalnız bir nəsli əhatə edən otuzillik bir zamanı götürək. Biz görürük ki, kütlə əvvəlcə monarxiyaçı olub, sonra fövqəladə dərəcədə inqilabçıya çevrilir, ardınca imperializmə keçir və nəhayət yenidən monarxizmə qayıdır. Dində isə həmin vaxt kütlə katolisizmdən ateizmə, sonra deizmə keçir və sonda katolisizmin ən mübaliğəli downloaded from KitabYurdu.org formalarına dönür. Amma bunu təkcə kütlə etmir, ona rəhbərlik edənlər də eyni şeyi təkrarlayır; təəccüblə görürük ki, kralların qatı düşmənləri olan və nə tanrıları, nə də hökmdarları qəbul edən həmin Konvent üzvləri, necə Napoleonun ən itaətkar nökərlərinə çevriliblər və XVIII Lüdovik zamanındakı mərasimlərdə mömincəsinə əllərində şam daşıyırlar. Sonrakı yetmiş il ərzində kütlənin fikirlərində nə qədər dəyişikliklər baş verdi! “Hiyləgər Albion” əsrin əvvəlində, Napoleonun varisi dönəmində Fransanın müttəfiqinə çevrildi və iki dəfə bizim işğala məruz qalan və son uğursuzluğumuza sevinən Rusiya, qəflətən tərəfimizdən ən yaxşı dost kimi etiraf olunmağa başladı. Ədəbiyyat, incəsənət və fəlsəfədə də bu cür dəyişikliklər daha sürətlə baş verir. Romantizm, naturalizm, mistisizm və s. ard-ardınca doğulur və məhv olurlar, dünənədək sevilən artist və yazıçı, bu gün bizdə yalnız dərin nifrət hissi doğurur. Bizə dərin dəyişikliklər kimi görünən bütün bu təbəddülatları təhlil etsək, görəcəyik ki, bütün bunlar irqin ümumi inanc və hislərinə ziddir, yalnız müvəqqəti mövcuddur və müəyyən vaxtlarda istiqamətini dəyişdirən çay axını kimi yenidən köhnə məcrasına dönür. İrqin ümumi inancları və hislərilə heç bir bağlılığı və nəticə etibarilə, möhkəmliyi olmayan fikirlər, hər cür təsadüflərin hökmü altında olurlar, başqa sözlə, mühitdə baş verən ən cüzi dəyişikliklərdən asılıdırlar. Təlqinin və yoluxmanın təsiri altında yaranan fikirlər, həmişə müvəqqəti xarakter daşıyır: onlar yaranır və yox olurlar, bəzən o qədər sürətlə ki, lap küləyin nəticəsində dəniz sahilində əmələ gələn qum təpələri kimi. Günümüzdə kütlənin hərəkətdə olan fikirlərinin sayı hər vaxt olduğundan daha çoxdur və bu aşağıdakı üç səbəbdən irəli gəlir: Birinci səbəb – öz hökmünü get-gedə daha çox itirən və kütlənin keçici fikirlərinə təsir edə və onları məlum istiqamətə yönəldə bilməyən köhnə inancların tədricən zəifləməsi. Ümumi inancların öz yerini, nə keçmişi, nə də gələcəyi olan çoxlu sayda şəxsi fikirlərə verməsi. İkinci – bu, kütlənin getdikcə artan qüvvəsidir, özünə müqabil gücə daha az-az rast gəlir və nəticədə izdihamda müşahidə edilən ideyalar tamamilə azad şəkildə, heç bir maneəyə rast gəlmədən qeyri-adi hərəkətliliyə malik olurlar. Üçüncü – bir-birinə ən zidd fikirləri yayan mətbuat və bir-birini sürətlə əvəz edən təlqinlər. Beləliklə, heç bir fikir sabitlik qazana bilmir zəruri olan qədər yayıla bilmədən və ümumi fikrə çevrilməyə imkan tapmamış, məhvə məhkum olur. Bütün bu səbəblər dünya tarixində tamamilə yeni, həm də müasir dövr üçün ali dərəcədə xarakterik olan vəziyyət yaradıb – bu hökumətlərin kütlənin fikirlərini idarə etmək sahəsində acizliyidir. Vaxtilə, elə də çox uzaq keçmişdə yox, hökumətlərin fəaliyyəti, bir neçə yazıçının və az sayda mətbu orqanın təsirləri, izdihamın fikirlərinin həqiqi tənzimləyicisi idilər. Hazırkı zamanda yazıçılar bütün təsirlərini itiriblər, jurnallar isə yalnız kütlənin fikirlərinin əks olunmasına xidmət edirlər. Dövlət adamlarına gəldikdə, kütlənin fikirlərini yönəltmək yerinə, onun ardınca getməyə çalışırlar. Həmin fikirlərdən qorxurlar və bu qorxu bəzən elə dəhşətli dərəcəyədək yüksəlir ki, onları fəaliyyətlərinin davamlılığından məhrum edir. downloaded from KitabYurdu.org Beləliklə, kütlənin fikirləri getdikcə daha çox siyasətin ali tənzimləyicisinə çevrilməyə cəhd edir. İndiki zamanda o, elə bir hakimiyyətə malikdir ki, bu yaxınlarda müşahidə edilən və dövlətə mütləq şəkildə xalq hərəkatının tələbi ilə Rusiya və Fransa arasında bağlanmış ittifaqa bənzər məlum ittifaqları, zorla qəbul etdirə bilir. Dövrümüzün xarakterik əlamətlərindən biri də papaların, kralların və imperatorların müsahibələr vermələri və mövzu ilə bağlı öz fikirlərini ifadə etmələri və bunları izdihamın müzakirəsinə çıxarmalarıdır. Vaxtilə deyirdilər ki, siyasət hislərlə idarə olunmamalıdır, lakin indi siyasətin ağlı etiraf etmədiyi və yalnız hislərə tabe olduğu, daha çox dönük kütlənin impulslarını rəhbər tutduğu bir vaxtda, bunu söyləmək olarmı? Mətbuata gəldikdə, vaxtilə kütlənin fikirlərinə rəhbərlik etmiş çap nəşrləri də hökumətlər kimi izdihamın qüdrəti qarşısında çaşqınlığa düşməlidirlər. Düzdür, mətbuat bu gün də əhəmiyyətli güc olaraq çıxış edir, amma yalnız o səbəbdən ki, kütlənin fikirlərinin və onların fasiləsiz dəyişikliklərinin əks olunmasına xidmət edir. Adi sorğu agentinə çevrilmiş mətbuat, kütləyə hər hansı bir ideya və ya doktrinalar verməkdən imtina edib. O, ictimai rəyin bütün dəyişikliklərini izləyir, həm də rəqabət mühiti oxucularından məhrum olmamaq üçün bunu əsaslı surətdə etməyə məcbur edir. “Constitutionnel”, “Debats”, “Siecle” kimi ciddi və nüfuzlu köhnə mətbuat orqanlarında, hansı ki, əvvəlki nəsil natiqlərə olduğu kimi ehtiramla qulaq asırdı, sıradan çıxmışdılar və ya da gülünc salnamələr, kübar dairələrin qeybətlərini və maliyyə reklamlarını çap edən məlumat vərəqələrinə çevrilmişdilər. İndi redaktorların öz şəxsi fikirlərini ifadə edə bildiyi zəngin qəzetləri bizdə haradan tapasan? Yalnız məlumatlar əldə etmək və əyləndirilmək istəyən və daim hər cür qəzet tövsiyələrinin arxasında ehtikarlığın gizlədilməsindən ehtiyat edən oxucuların gözündə həmin fikirlərin nə dəyəri ola bilər ki? Tənqidçilər istənilən bir kitab və ya teatr pyesi ilə bağlı hər hansı bir tövsiyə verə bilmirlər, çünki bununla yalnız ziyan vuracaqlarını düşünürlər, nəinki kömək. Jurnallar tənqidin və ya hər hansı şəxsi fikrin faydasızlığını o dərəcədə qəbul ediblər ki, bütün ədəbi şöbələri demək olar ki, məhv ediblər və yalnız nəşrlərin adını və bir neçə cümləlik tanıtım reklamlarını çap etməklə kifayətlənirlər. İyirmi ildən sonra yəqin ki, teatr tənqidini də eyni aqibət gözləyəcək. Kütlənin rəyini dinləmək hazırkı zamanda mətbuat və hökumətlərin başlıca qayğısını təşkil edir. Onlara daim bilmək lazımdır ki, bu və ya digər hadisə, - qanunverici layihə, nitq hansı təsir bağışlayıb! Lakin bu o qədər də asan məsələ deyil, belə ki, kütlənin fikirləri qədər dəyişkən heç nə yoxdur və izdihamın dünən bəh-bəhlə qəbul etdiyini bu gün qarğışla qarşıladığını az müşahidə etmirik. Kütlənin rəyinə bütövlükdə rəhbərlik etməyin mümkünsüzlüyü, ümumi inancların aradan qalxması kimi, son nəticə olaraq, hər cür inamın tamamilə dağılmasına gətirib çıxarmış və bilavasitə öz maraqlarına aid olmayan hər şeyə izdihamın biganəliyini son dərəcə artırmışdır. Sosializm kimi doktrinalara aid məsələlər, yalnız tamamilə savadsız təbəqələr, fabrik və mədən fəhlələri arasından özlərinə qəti tərəfdarlar tapa bilirlər. Müəyyən qədər təhsil ala bilmiş xırda burjuaziya və fəhlələr, ya skeptisizm ilə yoluxmuşlar və yaxud öz düşüncə obrazlarında qeyri-adi dəyişkənliyə uğramışlar. downloaded from KitabYurdu.org İyirmi il ərzində bu istiqamətdə gedən təkamül həqiqətən heyrətamizdir. Elə də uzaq olmayan keçmiş dövrdə fikirlər hər halda az da olsa məlum istiqamətə yönəlmişdilər, onlar hər hansı başlıca ümumi inanclardan irəli gəlirdilər. Monarxist tarixdə olduğu kimi, elmdə də qəti şəkildə məlum, olduqca müəyyənedici inanclara malik olmalıdır, respublikaçı isə tamamilə əks ideyalara. Monarxist, məsələn, tamamilə əmindir ki, o, meymundan əmələ gəlməyib, respublikaçı isə əksini düşünür. Monarxist inqilablar haqqında dəhşətlə danışmalıdır, respublikaçı isə hörmətlə söz açmalıdır. Bəzi adlar ehtiramla çəkilir, digərləri isə lənətlə tələffüz edilir. Hətta Sorbonnda da tarixə bu cür sadəlövh münasibət hökm sürürdü. Hazırkı zamanda müzakirələrin nəticələri və fikirlərin analizi öz cazibədarlığını itirməkdədir, onların kəskinliyi çox tez aradan qalxır. Həmin fikirlərdən yalnız bəziləri hələ də bizi cəlb etmək üçün öz gücünü qoruyub saxlaya bilib və müasir insan daha çox biganəliyə üz tutmaqdadır. Bütün hallarda, fikirlərin dayanıqlığını bu cür ümumi şəkildə itirməsindən elə də çox təəssüflənməyə dəyməz. Əlbəttə, bunun xalqların həyatında tənəzzül əlamətləri kimi xidmət etdiyini danmaq da mümkün deyil. Heç şübhəsiz, bəsirətçilər, həvarilər, rəhbərlər, bir sözlə, əqidəli insanlar, etirazçılar, tənqidçilər və biganələrlə müqayisədə tamamilə fərqli gücə malik olurlar. Lakin unutmaq lazım deyil: kütlənin mövcud qüvvəsi hər cür fikri mənimsəmək üçün o dərəcədə cazibəyə malikdir ki, anındaca elə əzəmətli güc əldə edir ki, azad mühakimələr dövrü uzun müddətə öz varlığını itirə bilərdi. Kütlə özlüyündə hökmdarı təmsil edir, Qelioqobal və Tiberi sülhpərvərliyi kimi, bəzən sülhpərvər, lakin bütün hallarda şıltaqlıqları anında qorxulu olan hökmdarı. Əgər hər hansı bir sivilizasiya kütlənin hökmranlığı altına düşsə, onda o, çoxlu sayda təsadüflərdən asılı qalacaq və elə də uzun ömrə malik olmayacaq. Əgər tam məhvolmanı nəsə təxirə sala bilərsə də bu, məhz, hər cür ümumi inanclara qarşı kütlənin artmaqda olan biganəliyi ola bilər. 13 ilahi qüvvədən törəyən 14 İnqilabdan qabaqkı Çində yüksək rütbəli məmur 15 qədim yunan söz olub, aqora “meydan” və fobos “qorxu” deməkdir. İnsanlar toplanan yerlərdə, izdiham zamanı yaranan qorxu 16 İngiltərədə zadəgan titulu 17 etinasızlıq, laqeydlik Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|