R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari

Ikkinchi guruh. Bajarilgan qishloq xo‘jalik ishlari bo‘yicha xara-
jatlar hisobining obyektlari, yuqorida qayd qilib o‘tilganidek, agarda
qishloq xo‘jalik ishlari bo‘yicha xarajatlar darhol ekinlar (ekinlar guruhi)
bo‘yicha joriy yildagi hosil hisobi obyektlariga o‘tkazish mumkin
bo‘lmagan hollarda ajratiladi. Bu kelgusi yil hosillariga, ya’ni dehqon-
chilikdagi tugallanmagan ishlab chiqarishga qilingan xarajatlardir. Bu
guruhga xarajatlar hisobining obyektlari sifatida quyidagi ish turlari:
kuzgi don ekinlari uchun har bir ekin bo‘yicha yerga ishlov berish,
ko‘kat oziq va silos uchun kuzgi don ekinlari (agarda ular ajratilsa), sab-
zavot ekinlarini kuzda ekish (ekinlar bo‘yicha), kuzgi shudgor, yum-
shatish (kuzgi shudgorsiz) organik o‘g‘itlarni chiqarish, minyeral
o‘g‘itlarni chiqarish. Oldingi yillar ko‘p yillik o‘tlar ekinlari (ekilgan
yillar bo‘yicha alohida) hisobot yili bahorgi va kuzgi sof ko‘p yillik
o‘tlar, ko‘p yillik aralash o‘tlar, hisobot yili kuzgi shudgor, kelgusi yil
bahorgi ekinlar hosili uchun shudgor, yangi yerlarni o‘zlashtirish, yax-
shilangan (tubdan yaxshilash) pichanzorlar va yaylovlarni yuzaki yax-
shilash, tuproqni ohak, gips bilan o‘g‘itlash xarajatlari (o‘z mablag‘lari
hisobiga), melioratsiya qilinayotgan yerlarni dastlabki madaniylashti-
rish xarajatlari, parnik, issiqxona, shampinon yetishtiriladigan xonalar,
bog‘lar (hosil terib olingach), pitomniklardagi ishlar, boshqalar ajrati-
ladi.
Bu guruh analitik schotlarida yil oxiriga hisobga olingan xarajatlar
tugallanmagan ishlab chiqarishda qoladi va keyingi yilga o‘tadi. Keyingi
yilda ular birinchi guruhda xarajatlarni hisobga olish obyektlariga

---

171
taqsimlanadi. Bunda taqsimlashning turli usullaridan foydalaniladi.

Xarajatlarning ayrim turlari yerni ohaklash, melioratsiya qilinayotgan
yerlarni dastlabki madaniylashtirish va boshqa xarajatlarni hisobga olish
obyektlariga 5-7 yil davomida turishi mumkin.
Uchinchi guruh. Xarajatlarning ayrim turlarini xarajatlar hisobi
obyektlarining xoh birinchi, xoh ikkinchi guruhiga darhol o‘tkazish
mumkin emas, chunki ular xarajatlarni hisobga olish obyektlarining bir
necha guruhlariga taalluqlidir. Ular yil davomida alohida analitik schot-
larda olinib, yil oxirida taqsimlanadi. Bu ular tugallanmagan ishlab
chiqarish sifatida kelgusi yilga o‘tmaydi demakdir.
Bu guruh xarajatlarni hisobga olish obyektlariga quyidagi taqsimla-
nadigan xarajatlar: dehqonchilikda ishlatiladigan asosiy vositalarning
taqsimlanishi lozim bo‘lgan amortizatsiya ajratmalari; dehqonchilikda
ishlatiladigan asosiy vositalarning taqsimlanishi lozim bo‘lgan joriy
ta’mirlash xarajatlari; taqsimlanishi lozim bo‘lgan sug‘orish xarajatlari;
taqsimlanishi lozim bo‘lgan yerlarni quritish xarajatlari; ihota
o‘rmonlarini saqlash xarajatlari taalluqlidir.
Yuqorida keltirilgan dehqonchilik xarajatlarining har bir hisob
obyektlariga alohida analitik schot ochilib, unda tegishli xarajatlar mod-
dalarining belgilangan nomenklaturasiga ko‘ra hisobga olinadi. Bu
analitik schotlar yil oxirida xarajatlarni birinchi va ikkinchi guruh xara-
jatlarini hisobga olish obyektlariga taqsimlab yopiladi. Bu hol xarajat-
larning har bir turi o‘z xususiyatlaridan kelib chiqib, taqsimlashning turli
uslublaridan foydalaniladi.