R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari

10.2.5. Chorvachilik mahsulotlari va mahsuldorligining iqtiso-
diy-statistik tahlili 

Chorvachilik mahsulotini ishlab chiqarishning ikki yildagi

o‘zgarishini (hisobot yilini bazis yiliga yoki rejalashtirilgan yilga) tahlil
etish uchun, shu davrlarda ishlab chiqarilgan chorva mahsuloti
miqdorini taqqoslash natijasida tahlil etiladi.
Bu tahlilni amalga oshirish uchun «taqqoslash», «indeks» va
«ko‘rsatkichlar farqi» usullaridan foydalanib, chorva mollarning iqtiso-
diy-statistik tahlilini ko‘rib chiqamiz.
«Taqqoslash» usuli orqali hisobot davrda yetishtirilgan chorva
mahsulotlari miqdorini bazis davridagi (rejada ko‘zda tutilgan)
ko‘rsatkichlar bilan taqqoslanib, uning ko‘payganligiga (kamayganli-
giga) ta’sir etuvchi omillar va shu har bir omilning miqdori hisoblanib
topiladi. Bu omillarga quyidagilar kiradi: birinchidan, har bir bosh mol
hisobiga olingan mahsulotning (chorva mollar mahsuldorligining)
o‘zgarishi tufayli ko‘payishi (kamayishi) bo‘lsa (intensiv omil), ik-
kinchidan, chorva mollar sonining o‘zgarishi tufayli mahsulot ishlab
chiqarish ko‘payishi (kamayishi) orqali ro‘y beradi (ekstensiv omil).
Endi tahlil etishning statistik uslubini ko‘rib chiqamiz.
Hisobot davridagi mahsulot miqdorini bazis davriga (rejaga nis-
batan) o‘zgarishini (ko‘payishi yoki kamayishini) chorva mahsulotini
ishlab chiqarishning umumiy indeks (dinamikasi) formulasi orqali
aniqlash mumkin:
∑
∑
=
0
0
1
1
s
q
s
q
J
qS
- nisbiy o‘zgarishini bildiradi;
∑
1
1
s
q
-
∑
0
0
s
q
= ±Д
qs
– mutlaq o‘zgarishini ko‘rsatadi;
Bunda,
1
q
va
0
q
- hisobot va bazis davridagi chorva mollarning
mahsuldorligi (har bir bosh chorva mol hisobiga olingan mahsulot
miqdori).
1
s
va
0
s
- hisobot va bazis davridagi chorva mollarining o‘rtacha
yillik bosh soni (bosh hisobida);
1
q
1
s
va
0
q
0
s
- hisobot va bazis davridagi yetishtirilgan jami mahsu-
lot miqdori (jami yetishtirilgan sut, go‘sht va boshqalar).

---

346
Birinchi omilning, ya’ni chorva mollarning mahsuldorligi (bir bosh

chorva mol hisobiga olingan mahsulot miqdori)ning o‘zgarish ta’sirini
aniqlash uchun chorva mollarning umumiy mahsuldorlik indeks formu-
lasidan foydalaniladi:
∑
∑
=
1
0
1
1
s
q
s
q
J
q
- nisbiy o‘zgarishini bildiradi;
∑
1
1
s
q
-
∑
1
0
s
q
= ±Дq – mutlaq o‘zgarishini ko‘rsatadi;
Bunda,
∑
1
0
s
q
- shartli mahsulot miqdori (hisobot davridagi mavjud
chorva mollarning bazis davridagi chorva mollarning mahsuldorligi
o‘zgarmasdan qolgan taqdirda yetishtirish mumkin bo‘lgan mahsulot
miqdori).
Ikkinchi omilning, ya’ni chorva mollar sonining o‘zgarishi ta’sirini
aniqlash uchun chorva mollarnin bosh soni umumiy indeks formulasidan
foydalaniladi:
∑
∑
=
0
0
0
1
q
s
q
s
J
S
- nisbiy o‘zgarishini bildiradi;
∑
0
1
q
s
-
∑
0
0
q
s
= ±Дs – mutlaq o‘zgarishini ko‘rsatadi;

Yuqorida, ko‘rib chiqilgan birinchi omil bo‘lgan chorva mollarning

umumiy mahsuldorlik indeksining suratini (
1
q
1
s
- hisobot davridagi
miqdori) maxrajiga (
0
q
1
s
- shartli mahsulot miqdori) bo‘lish orqali chorva
mollarning mahsuldorligi o‘zgarishi hisobiga shu davrdagi mahsulot
miqdori necha foizga oshganligi (kamayganligi) aniqlansa, suratdagi
ko‘rsatkichidan maxraj ko‘rsatkichi ayirilsa, shu davrdagi mahsulot
miqdorining chorva mollarning mahsuldorligi ta’siri hisobiga mutlaq
ko‘payishi (kamayishi) kelib chiqadi.