R. D. Dusmuratov, A. S. Boltayev moliyaviy tahlil

14.8-jadval 
“NAMUNA” mas’uliyati cheklangan jamiyatda “A” turdagi mahsulot 
sifatining tahlili 
Nav-
lar 
Reja 
bo‘yicha 
mahsulot 
birligi 
bahosi, 
so‘m 
Sotilgan 
mahsulot 
miqdori, 
dona 
Navlar 
salmog‘i, % 
Reja 
bo‘yicha 
mahsulot 
sotishdan 
olinadigan 
pul 
tushumi, 
ming so‘m 
Haqiqatda rejadagi baho 
bo‘yicha olinishi ko‘zda 
tutilgan pul tushumi, ming 
so‘m 
Reja 
Haqiqat 
-da 
Reja 
Haqiqat-
da 
Haqiqatdagi 
navlilik 
darajasi 
bo‘yicha 
Rejadagi 
navlilik 
darajasi 
bo‘yicha 
I 
5260 
25377 25912 85,0 
90,0 
133482 
136297 
128724 
II 
3527 
4478 
2879 
15,0 
10,0 
15795 
10154 
15232 
Jami 
5000 
29855 28791 
100 
100 
149277 
146451 
143956 
14.8-jadval ma’lumotlari asosida “NAMUNA” mas’uliyati cheklangan 
jamiyatning “A” turdagi mahsulotining o‘rtacha navlilik koeffitsiyentini hisob-
kitob qilganimizda quyidagi natijalarga ega bo‘lindi: 

---

330 
1. Reja bo‘yicha: 
K
o‘n0
= Σ(M
0
×Ul
0
×B
0
) / ΣM
0
×B
1
0
=149277 / 29855×5260 = 149277 / 157037 = 0,95 
yoki 95,0 % 
2. Haqiqatda: 
K
o‘n1
= Σ(M
1
×Ul
1
×B
0
) / ΣM
1
×B
1
0
=146451 / 28791×5260 = 146451 / 151441 = 0,97 
yoki 97,0 % 
Yuqoridagi hisob-kitoblardan ko‘rinadiki, jamiyatda haqiqatda sotilgan “A” 
turdagi mahsulotning o‘rtacha navlilik koeffitsiyenti 97 % ni tashkil qilgan bo‘lib, 
bu rejadagi 95 % ga nisbatan 2 (97-95) % ga oshgan. 
14.8-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, “A” turdagi mahsulot navlarining 
reja va haqiqatdagi hissasi bir biridan farq qiladi. Ya’ni, birinchi navning salmog‘i 
haqiqatda 90 % ni tashkil qilgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich rejaga nisbatan 5 % ga 
ko‘paygan. Bunday natija ham “A” turdagi mahsulot birinchi navining sifati 
oshganligidan dalolat beradi. 
Sotilgan mahsulot sifatining o‘zgarishi sotish bahosining hamda sotilgan 
mahsulotdan olinadigan pul tushumi hajmining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. 
Mahsulot sotishdan olingan pul tushumining o‘zgarishiga mahsulot sifati 
o‘zgarishining ta’sirini aniqlash uchun haqiqatda rejadagi baho bo‘yicha 
hisoblangan pul tushumidan haqiqatda rejadagi navlilik va baho bo‘yicha 
hisoblangan pul tushumini chegirish lozim: 
±∆ST= Σ(M
1
×Ul
1
×B
0
) - Σ(M
1
×Ul
0
×B
0
) = 146451 – 143956 = +2495 ming so‘m 
Demak, “A” turdagi mahsulot sifatining o‘rtacha 2 % ga oshishi natijasida 
shu mahsulotni sotishdan olingan pul tushumi haqiqatda 2495 ming so‘mga 
ko‘paygan. 
Mahsulot sifati o‘zgarishining o‘rtacha sotish bahosining o‘zgarishiga 
ta’sirini aniqlsh uchun sifat o‘zgarishi hisobiga mahsulot sotishdan olingan pul 
tushumi hajmini haqiqatda sotilgan mahsulotning jami miqdoriga bo‘lish kerak: 
±∆B=(±∆ST) / M
1
= +2495000 / 28791 = +87 so‘m 
Hisob-kitoblardan ko‘rinadiki, mahsulot birligining o‘rtacha sotish bahosi 

---

331 
haqiqatda rejaga nisbatan mahsulot sifatining oshishi natijasida 87 so‘mga oshgan. 
Bu “A” turdagi mahsulotni sotishdan olingan pul tushumi rejaga nisbatan 
haqiqatda 2504817 (87 × 28791) so‘mga ortganligidan dalolat beradi. 
Boshqa sotilgan mahsulot turlar bo‘yicha ham shunday tartibda hisob-kitob 
qilish orqali o‘rganiladi va tahlil natijalari umumlashtirilgan holda mahsulotlar 
sifatiga baho beriladi hamda uni yaxshilash bo‘yicha oqilona boshqaruv qarorlari 
qabul qilinadi. Chunki, mahsulot sifatining yaxshilanishi korxona mahsulotiga 
bo‘lgan talabning ko‘payishiga, raqobatbardoshligini oshishiga, sotish hajmining 
ko‘payishi va foyda miqdorining oshishiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan 
biri hisoblanadi.