R. Tilayev O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti

15.MA`RUZA
15-мavzu. Jamoa haqida umumiy tushuncha. Jamoani tashkil etish metodikasi.
Reja.
1. Jamoa va uning turlari. Jamoaning bir maqsadga qaratilganligi.
2. Jamoani tashkil etish usullari.
3. O‘quvchilar jamoasi o‘ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot
berish.
4. Sinf jamoasini tashkil etish va tarbiyalash.
5. O‘quvchilar jamoasini shakllantirish usullari.
Sinf jamoasini tashkil etishda pedagogik talablar.
6. Sinf faollarini aniqlash va tarbiyalash usullari haqida ma’lumot berish.
Sinf rahbari ishida o'quvchilar jamoasini shakllantirish markaziy vazifa hisoblanadi, chunki jamoada shaxsni tarbiyalash - tarbiyaning etakchi maqsadidir.
Bolalar jamoasini shakllantirish metodikasi hozirgi kunda ancha to'liq va mukammal ishlab chiqilgan. Bu metodikaning umumiy asoslari pedagogika kursida bayon etilgan, jamoa va jamoada shaxsni tarbiyalash nazariyasiga tayanadi. Jamoa nazariyasi qoidalariga muvofiq uni yaratish metodikasi ishlab chiqilgan. Uning umumiy asoslari quyidagilardan iborat: talablar qo'yish; faollami aniqlash, o'quv mehnat, ijtimoiy siyosiy va ommaviy madaniy faoliyatdagi istiqbollami tashkil etish; sog'lom jamoatchilik fikrini shakllantirish, ijobiy an’analami yaratish va ko'paytirish.
Ta’riflangan bu qoidalar har qanday jamoa (maktab, sinf jamoasi, maktabdan tashqari bolalar birlashmasi va hokazolar)ni shakllantirish va rivojlantirish uchun qoTlanma boTib hisoblanadi. Bolalarning jamoa turmush normalari va qoidalarining, intizomning buzilishiga munosabatlarini kuzatib, jamoaning tashkiliy tuzulishi ta’sirchanligiga ishonch hosil qilish mumkin. Jamoa rivojlanishining dastlabki bosqichlarida bolalar tarqoq bo‘lib, ularda yakdil fikr va sinf rahbari tayanishi mumkin bo'lgan ta’sirchan faollar boTmaydi. Shuning uchun jamoada salbiy hodisalar ochiq muhokama qilinmaydi va mustaqil jamoa qarori qabul qilinmaydi.
Agar jamoa rivojlanishning 2-chi bosqichida bo‘Isa, nomigagina emas balki harakatlarini qoTlab- quvvatlaydigan haqiqiy harakat qiluvchi faollar bo‘Isa, uning ayrim o'quvchilar va jamoa oldiga muayyan talablar qo‘yishini kuzatish mumkin. Jamoaning rivojlanish darajasidan dalolat beradigan muhim belgilardan biri - o'quvchilaming birgalikdagi faoliyatga ishtiyoqi chiqindi qog'oz yoki metallolom to‘plash, kechaga tayyorgarlik koi'ish kabi maktab tajribasida muntazam uchrab turadigan ishlarda ko'zga tashlanadi. Jamoaning rivojlanish darajasini aniqlashda o'quvchilarning faqat sinfdan tashqari faoliyatida namoyon bo‘ladigan munosabatlarni tahlil etish bilangina cheklanib boimaydi.
Sinf rahbari ishining okziga xos xususiyati shundan iboratki, u oddiy bolalar jamoasini emas, balki o‘quvchilar jamoasini shakllantiradi. 0 ‘quvchilaming asosiy vazifasi o‘qishdan iborat. Shuning uchun sinf rahbari dastavval bolalarning o‘qishga qanday munosabatda ekanliklarni, o‘zlarini darsda qanday tutishlarni, uy vazifalarni sidqidildan bajarishlarini yoki bajarmasliklarini aniqlaydi. Va nihoyat eng muhimi - ulaming o'qishdagi moljallari ijtimoiy mohiyatga molik yoki molik emasligi hisoblatiadi. 0 ‘quvchilar o‘rtasida salbiy holatlar ro‘y bermasligi uchun jamoaning rivojlanish usulini aniqlab olishimiz kerak. Buning eng ishonchli usuli - o‘quvchilami ular bilan darsda, darsdan tashqarida o‘zaro faol hamkorlik qilish jarayonida kuzatishdan iboratdir. Maxsus diagnostik usullar, masalan, anketa tarqatish, pedagogik vaziyatlarni vujudga keltirish va boshqalardan ham foydalanish mumkin. Lekin, bu usullar guruhini juda ehtiyotkorlik bilan, katta pedagoglik odobi bilan qollash lozim.
О "quvchi I ami o‘rgani- shning har bir usuli ayni vaqtda tarbiya usuli ham ekanligi o‘qituvchilar uchun qonun boiishi kerak. Jamoada shaxsni yakka tartibda tarbiyalashda maktab o‘quvchisini o'z-o‘zini tarbiyalashga jalb etish, uni tegishli malaka va ko‘nikmalar bilan qurollantirishdan iboratdir. Tarbiyaviy ta’sir ko'rsatishga bokyni yor bermaydigan tarbiyasi qiyin bolalar - bu albatta. yomon o‘zlashtimvchilar emas, holbuki ular orasida odatda ko‘pchiligi ana shunday bolalardir.
Zamonaviy sinf rahbari o‘quvchidar yomon xulq-atvorining, past o'zlashtirishning sabablarini puxta o'rganadi. Bunda o‘quvchining sinfdoshlari bilan munosabatlari, bu munosabatlaming ma’naviy asoslari eng muhim masalalardan biridir. Jamoa munosabatlari - dastavval muayyan maqsadiarga asoslangan va ijtimoiy ahamiyatga ega boigan maqsadlar yo'naltirib turadigan okzaro ma’suliyatli munosabati ardir.
Sinf o‘quvchilari ko'p boigan sharoitda har bir bolaga yakka tartibda yondashish, har bir bola qalbiga to‘g‘ri yol topish juda qiyin. Agar o'quvchilar jamoasi qollab-quvvatlasa, har holda bunday yolni topish mumkin. Jamoada shaxsni tarbiyalashda yakka tartibdagi yondashuv- ning mohiyati alohida o'quvchini jamoa faoliyatiga jalb etishdan, jamoani esa mazkur o‘quvchi bilan qiziqtirib qo‘yishdan ham iboratdir. Har qanday jamoada tarbiyasi qiyin bolalar boladi, lekin “ajratib qo‘yilgan” bolalar bolmaydi. 0 ‘quvchilarning xulq-atvorini muntazam o‘rganishni 0‘qi- tuvchi o‘z oldiga maxsus maqsad qilib qo‘ymasa u o‘qituvchi uchun sezilmagan tarzda o‘zgarishi mumkin.
Bunday o‘rganish yakka tartibda ishni tashkil etishning hal qiluvchi sharti hisoblanadi. Jamoani shakllantirish yuzasidan olib boriladigan ish albatta ayrim o'‘ quvchi laming rivojlanishga ta’sir etadi va shuning uchun ham bu jarayon stixiyali emas, balki maqsadga qaratilgan va boshqariladigan bolishi kerak. Sinf rahbari o‘quvchilarni yakka tartibda va jamoa bilan tarbiyalashda ot -onalar bilan o‘zaro hamkorlikda boladi.
Ota- onalarga pedagogik bilim berishni uyushtirishda sinf rahbariga muayyan tarzda yordam beradigan asosiy manba,,Ota-onalarga pedagogik bilim berishning namunaviy dasturi”dir. Mazkur dastur o‘quvchilarning ota-onalari bilan xilma-xil mashg‘ulotlami birga qo‘shib olib borishini ko‘zga tutadi.
Dasturda o‘quv yili mobaynida ikkita umumta’lim mashg‘uloti va har bir sinf ota-onalari uchun 6 tadan 9 tagacha mashg^ulot olkazish ko‘zda tutilgan. Mashgculotlar shunday tarzda quriladiki, ota-onalar pedagogika, psixologiya va fiziologiya asoslari izchil kursini obzlashtirib, farzandlari bilan sinfdan-sinfga o‘tgandek bolishadi. Kurs bolalarning yosh xususiyatlariga muvofiq va ta’limining har bir yildagi ta’lim tarbiya vazifalarini hisobga olib qurilgan. Ota-onalarning yuksak ta’limiy va madaniy darajasi, pedagogik va psixologik ta'sir etish sifatini oshirish uchun ular bilan bevosita muomalada boiib, o‘qituvchilarning bu yo‘nalishdagi ijodiy ishini jamoa ishida o‘rganish mumkin.
Ota-onalar bilan ish olib borishning an’anaviy tarkib topgan shakli bu ota-onalar yig‘ilishlaridir. Ota-onalar majlislari turli xil ko‘rinishda bo'ladi:
1) Tashkiliy yig‘ilishlar: ota-onalar qo‘mitasi saylanadi. Bunda asosan jamoatchi, o‘qimishli kishilar saylanadi.
2) Chorakdagi yakunlovchi sinf majlislari: ota-onalarning e’tiborini o'quvchilarning bilishga doir qiziqishlari, axloqiy qobilyatlari, irodaviy fazilatlari, rivojlanishdagi yutuqlari, kam- chiliklari, foydalanilmagan imkoniyatlariga qaratish maqsadini ko‘zda tutadi. Agar har bir ota-ona majlisdan keyin o'z bolasiga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish tizimiga tuzatishlar kiritishning asosiy yo'llarini aniq tasavvur etsagina, sinf rahbari o‘tkazilgan majlislardan qanoat hosil qilishi mumkin.
3) Biror mavzuga bag'ishlangan yig'ilishlar: tarbiyaning eng dolzarb muammoalari yuzasidan o‘tkaziladi. Agar maktab sinf rahbariari orqali ota-onalarga ularning pedagogik bilimini oshirishda yordam berar ekan, o'z navbatida ota-onalar ham maktabga bolalarni tarbiyalashni tashkil etish ishida har tomonlama yordam berishlari mumkin va lozim. Sinf rahbarining ota-onalar komiteti bilan mohirona, yaxshi uyushtirilgan va yotga qo'yilgan ishi, bolalar bilan olib boriladigan butun tarbiyaviy ishlaming muvafaqqiyatli bo'lishiga garov hisoblanadi.
Tashabbuskor, ijodiy ishlaydigan ota-onalar komiteti sinf rahbariga sinf jamoasini tashkil qilishida bebaho yordamchidir. Yakka tartibdagi pedagogik suhbat sinf rahbarining o‘quvchilar ota-onalari bilan olib boriladigan ishining eng ommalashgan qulay va samarali shakli hisoblanadi. Suhbat yordamida vujudga keladigan masalalarni tez hal etish, ota-onalar bilan ishonchli munosabatlar o‘matish, o‘quvchilar oilaviy tarbiya sharoitlari haqida qo‘shimcha ma’lumotlar olish, ota-onalarga pedagogik bilim berish, bolaning yakka tartibdagi rivojlanish dasturini, birgalikdagi pedagogik harakatlar tizimini ishlab chiqish, ota-onalarning tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishlarini va tarbiyasi qiyin bola xulqini tuzatish va o‘quvchilar o‘rtasidagi kelishmovchiliklami hal etish kabi keng ko‘lamdagi ta’lim-tarbiya vazifalari hal qilinadi.
0 ‘qituvchilar u yoki bu o‘qituvchining biror о‘quvchi uning darsida intizomni buzganligi xususidagi shikoyatiga javoban ota- onani maktabga chaqirtiradilar. Sinf rahbari hamma narsani sinchiklab o‘rganib chiqishi kerak. Ba’zan o‘quvchilarning darsda yomon ishlashiga, gap qaytarishiga va hokazolarga o‘qituvchining o‘zlari aybdor bo‘ladilar.
Bunday holda o‘qituvchida pedagogik odobning yo‘qligi yoki uning darsdan, sinfdan tashqari ta'lim- tarbiya jarayonini yomon tashkil etganligi uchun ma’suliyatni o‘quvchi va ota-onalarga ag‘darish noto‘g‘ri bo‘lur edi. Agar о‘quvchi bir muncha tarbiyasiz va intizomsiz boisa ham sinf rahbari ota-onalarga faqat uning kamchiliklari haqida gapirmasligi kerak. Bu juda yoqimsiz bo‘lib, ular va pedagog o‘rtasida ishonchli munosabatlar o‘matishiga yordam bermaydi. Har bir ota-ona o‘z farzandini yaxshi ko‘radi, shuning uchun ular o‘z farzandida hosil boigan yangi, ijobiy kurtaklar xususida quvonchni o‘rtoqlashadigan va bolalarning xulqidagi ijobiy jihatlami mustahkamlash yuzasidan ehtimol tutilgan, birgalikdagi harakatlar xususida maslahatlashishni muhim deb hisoblaydigan sinf rahbariga samimiy hurmat va ishonch bilan qaraydilar. Bunday sharoitda ota yoki ona juda xayrixoh boiadi va sinf rahbari bilan bajonidil aloqa boglaydi. Sinf rahbarining o‘quvchilar oilalarida boiishi maktab va oila o‘zaro hamkorligining muhim shakli hisoblanadi. Oilada bolishning maqsadini aniq vaziyat belgilab beradi. Sinf rahbari nima maqsadda oilaga borishiga muvofiq tarzda unga oldindan tayyorgarlik ko‘radi (0 ‘qituvchilar bilan maslahatlashadi, o‘quvchining o‘zlashtirishi xulqini aniqlaydi, avvalgi borishi natijalari to‘g‘risidagi mavzulami ko‘rib chiqadi, suhbat mazmunini va shaklini belgilaydi, muhokama qilish, ota-onalar bilan kelishish uchun masalalarni tanlaydi, yaqin kelajak uchun ota-onalaming tarbiyaviy vazifalarini, tavsiyanomalarini va hokazolami Delgilab oladi).
Oilada bo'lganda faqat maslahatchi bo‘lib qolmasdan, o‘zi ham ota-omlarning fikri va takliflariga quloq solishlari kerak, chunki ular farzandlarining muvaffaqiyatidan bizga nisbatan kam manfatdor smaslar. Yuqori sinf o‘quvchilarining oilalariga borishni zaiur emas deb hisoblaydigan sinf rahbari nohaqdir. Yuqori sinf 3‘quvchilari oldida kasb tanlash mummosi turadi, ota- onalar esa bunga o‘z farzandlarining u yoki bu faoliyatiga qiziqishi Vc qobilyatini inkor etib, o‘z hayotiy tajribalari asosida yondashadilar.
Bu jihatdan sinf rahbari tomonidan odob bilan yordam berishi zarurligi ravshandir. Nobop oilalar bilan ishlash sinf rahbari uchun alohida qiyinchilii tug‘diradi.
Odatda bola oilaviy notinchlikning qurboni boladi, b:nobarin uni pedagogikaga zid oilaviy munosabatlardan asrash - maktabning vazifasidir. Jamoa:chi va bilimli sinf rahbari har qanday vaziyatdan juda ustalik bilan chiqib ketadi va har tomonlama rivojlangan sinf jamoasini ashkil qiladi. Makta), oila va jamoatchilikning tarbiyaviy ta’sirini muvoflqlashtirishda oila, boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli ravishda, odamning butun hayoti davomida uning barcha tomonlariga, qirralariga ta’sir ko'rsatishga qodir va odatda ta’sir kobrsatadi Oila tarbiya vazifasining bu ulkan miqiyosi uning mafkuraviy va psixologik ta'sir ko'rsatishining chuqur okziga xosligi bilan uyg‘unlashib ketadi. Bu esa uni oila darajasida ta’sirchan qilibgina qolmay, shu bilan birga shaxsiy tiklantirish jarayoninig zarur bo‘g‘iniga aylantiradi. Maktablar tajribasida faoliyat odatda ommaviy jamoa, guruh va individual shakllarda tashkil etiladi.
Tabiiyki individual shakllar muammolashni nazarda tutmaydi. Faoliyatni tashkil etishning ommaviy shakllari ham (ya’ni ularda o‘quvchilaming muayyan guruhlari ishtirok etadi), o‘z mohiyatiga ko‘ra uni amalga oshirish jarayonida faoliyat maqsadiga (masalan, leksiya. konsert va hokazo) erisnish uchun qatnashchilaming o‘zaro muammosini nazarda tutmayci.
Jamoa tashkil etishning samarali shakllaridan biri guruhiy ishdir bunda mazkur ish bolalaming tarkib jihatdan kichik (eng ko‘pi bilan besh kishi) guruhlarida amalga oshiriladi. Shunday kichik guruhlarda barcha a’zolar bir-birlari bilan bevosita muomilada bo‘ladilar va bir-birlariga bevosita ta’sir koi'satadilar.
0‘qituvchilar gumhlarda muammolarning o‘ziga xos xusuiyatini o‘rganish, uning guruhlarni o'quvchilar muomalasini tashkil etishning samarali shakliga aylantiriladigan xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Maktablarda guruhiy ishlarni tashkil etishning turli usullari qoilaniladi: - bir xil ishlar: unda jamoani tashkil etgan barcha guruhlar bir xil topshiriqlarni bajaradilar; - tabaqalashtirilgan guruhiy ishlar; unda guaihlar individual topshiriq oladilar. Tashkil etishning guruhiy shakllari amalda o‘quvchilar faoliyatining barcha sohalarida qoTlaniladi. Masalan, sinfdagi darsdan tashqari bilish faoliyatida “topilgan va topilmagan sirlar kechasi” o'tkaziladi. Sinf bir necha guruhga boiinadi, ulardan har biri o‘z “siri”ni belgilab va uni sinfga taqdim etadi.
Darsda bilish faoliyatini, masalan, 8-sinfdagi tarix darsida o‘quvchilar gumhlarga boiinadilar. ulaming har biri topshiriq oladi. Guruhlaming vakillari topshiriqlaming bajarilish yakunlarini butun sinfga ma’lum qiladilar, sinf ularni muhokama qilib, tuzatishlar kiritadi. Jamoa tashkil etganda o‘quvchilar mu/iitida mavjud boigan haqiqiy guruhlarni tuzish, bir-biriga mehr bilan qaraydigan va o‘zaro do‘stlashadigan bolalarni birlashtirish zarur.
Pedagog bu guruhlaming xususiyatlarini, ulaming yo‘nalishi, qiziqishlari, malakasini va hokazolarni bilishi, hisobga olishi va foydalanishi kerak. Jamoa ishni tashkil etishda va amalga oshirishda, vazifalami taqsimlash vaqtida mazkur xususiyatlami hisobga olish ishning samarodorligini oshiradi. Ikkinchi tomondan, bu hoi guruhdagi muammolami jamoaning qiziqishlari sohasiga va jamoaning qiziqishlarini guruhdagi muomala sohasiga olib kiradi. Jamoa faoliyatini tashkil etishda o‘quvchilaming shaxslararo real mavjud boigan aloqalarini hisobga olish ikki xil maqsadga erishish: guruh a’zolarini jamoa hayotiga jalb qilish va ular o‘rtasiga muomalaga ta’sir ko‘rsatish imkonini beradi.
Shaxsga jamoa viy-tarbiyaviy ta’sir korsatish
O‘ituvchi faoliyatida о'quvchilar jamoasini shakllantirish markaziy vazifa hisoblanadi. Jamoa nazariyasi qonunlariga muvofiq uni yaratish metodikasi asoslari quyidagilardan iborat: talablar qo“yish, faollarni tarbiyalash, o'quv, mehnat, ijtimoiy - siyosiy va ommaviy-madaniyat, faoliyatdagi istiqbollami tashkil etish, sogTom jamoatchilik fikrini shakllantirish, ijobiy an'analarni yaratish va ko‘paytirish. Ta’riflangan bu qoidalar har qanday jamoani shakllantirish va rivojlantirish uchun qoilanma hisoblanadi.
Tarbiya metodlarini tanlashda ulaming rivojlanish darajasiga mosligi muvaffaqiyatining muhim sharti hisoblanadi. Shuning uchun har bir o‘qituvchi tarbiyaviy ishni sinfdan, jamoa munosabatlarining rivojlanish darajasini aniqlashdan boshlaydi. 0 ‘qituvchining esa yangi sinf bilan ko‘p marta ish boshlashiga to‘g‘ri keladi: o‘z mehnat faoliyatining dastlabki yilida, sinfni navbatdagi bitirib chiqish mavsumidan keyin, ba’zan esa maktabda vujudga kelgan vaziyat taqozosi bilan sinf rahbari o‘zining metodlari jamoaning rivojlanishiga to‘sqinlik qilmasligi uchun shundan keyingi ishlari davomida vaqti-vaqti bilan jamoaning rivojlanishi darajasini aniqlab turadi.
Nazariyada jamoa rivojlanishning uch yoki to‘rt darajasi ajratib koisatiladi. Boshlang‘ich daraja pedagogning kuch-g‘ayrati natijasida sinfda o‘matilgan muayyan darajadagi tartib, intizom bilan, o‘quvchilaming uncha lcatta boimagan qismi sinf rahbarining harakatlarini qo‘llab-quvvatlashi bilan izohlanadi.
Tarbiya jarayoniga, o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoniga oiganda yuksak darajaga erishiladi. Ayrim o‘quvchilar va umuman jamoa o‘z faoliyatini mustaqil rejalashtiradi va tashkil etadi, o‘ziga va bir- biriga talablar qo‘yadi va o‘z-o‘zini nazorat qiladi. Sinf rahbari va o‘quvchilar jamoasi o‘y-niyatlari va ishlarida birgadirlar. Past darajadan yuqori darajagacha boradigan yoi uzoq boiib, muayyan qiyinchiliklami bartaraf etish bilan kechadi. Ayni paytda jamoani shakllantirish yuzasidan olib boriladigan ishlar yuzasidan juda qiziqarlidir. Bu sinf rahbarining asosiy ishidir. Umuman maktab o‘quvchisi tarbiyasining asosiy natijalari bu ish qanchalik muvaffaqiyatli o‘tishiga bogliq boiadi. Agar obquvchilar jamoasi tashkil etilmagan boTsa, o‘quvchi maktabni hech afsuslanmay tark etadi, hatto keyinchalik maktab yillarini eslamaydi ham. 0 ‘quvchilami inoq jamoaga birlashtirishga mohir sinf rahbari qoiida tarbiyalangan odam baxtlidir.
U1g‘ayayotgan kishining hayotdagi mavqeini shakllantirishda, uning hayot yoiini belgilashda o‘z vazifasini anglash sinf rahbarining bolalar jamoasini barpo etish yuzasidan olib boriladigan faol va qafiy faoliyatining zarur sharti hisoblanadi. Jamoaning rivojlanish darajasini belgilash metodikasi. Uning mohiyati u yoki bu rivojlanish darajasidagi jamoa normativ ta’rifini aniq jamoa ta’rifi bilan taqqoslashdan iboratdir. Ijtimoiy ahamiyatga ega boigan maqsadning, pedagoglar bilan o‘quvchilaming birgalikdagi har tomonlama sobitqadam faoliyatining, o‘zaro ma’suliyatli munosabatlaming mavjudligi: o‘z-o‘zini boshqarish organlarining faoliyati va h.k.
Sinf rahbari jamoaning rivojlanish darajasini belgilash uchun bolalarda ularning hozirgi va boiajak hayotlarida ijtimoiy ahamiyatga molik maqsadlari mavjudligini bilish muhim, ya’ni jamoaning hayotiy faoliyati istiqbollarini barcha yoki yarim o‘quvchilar qabul qilishni va bu istiqbollaming xususiyati qandayligini bilib oiish zarur. Agar boiajak shanbalik yoki bayram kechasi bolalar uchun faoliyatga undovchi boisa va bu kun istiqboli faqat ayrim o‘quvchilar uchun ahamiyatli boisa, jamoa rivojlanishining ikkinchi bosqichi haqida gapirish mumkin. Pedagog sinf bilan ishlashning dastlabki bosqichida turli vaziyatlarga duch kelishi mumkin. Sinfda haqiqiy jamoa munosabatlari boimasligi mumkin, bunda o‘qituvchi ishni boshidan boshlashga tokg‘ri keladi.
Ко‘pincha bunday holat yangi shakllangan, “yig‘ma” sinflarda, yangi qurilgan maktablarda boiishi mumkin. To‘g‘ri, boshqa hollarda ham shunday boiishi, avvalgi sinf rahbarining kuch-g‘ayrati muvaffaqiyat keltirmagan boiishi, tarkibi o‘zgarmagan jamoa VII-VIII cinflarda ham shakllanmasligi mumkin. Ikkinchi tomondan sinf rahbari sinf bilan ishlar ekan, har doim jamoa rivojlanishning boshlangich davri bilan ish ko‘radi, deb moijallab boimaydi. Boshlangich sinfdayoq (I-IV sinflarda) ko‘pincha yaxshi sinf jamoalari shakllanadi. 0 ‘qituvchi bunday holda jamoa faoliyatining avvalgi tajribasini tahlil etadi va uning ancha yuqori rivojlanish darajasiga mos keladigan tarbiya metodlarini qoilaydi. Komil inson shaxsini tarbiyalashda jamoaning roli va ahamiyati. Odam bolasining rivojlanishi bu muhim jarayon sanaladi.
Bizga maiumki, hayoti davomida inson jismoniy va psixik tomonidan o‘zgarib boradi, lekin bolalik va o‘smirlik davri da rivojlanish nihoyatda kuchli boiadi. Bola mana shu yillarda ham jismoniy, ham psixik jihatdan o‘sishi, o‘zgarishi bilan shaxs sifatida kamolga etadi. Bunda berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq ta’sir etishi natijasida bola jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o'ziga munosib o‘rin egallaydi. Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri aniqlash va behato baholash uchun uni turli munosabatlar doirasida, turli munosabatlar doirasida, turli vaziyatlarda kuzatib ko'rish lozim. Ana shundagina shaxsning ijtimoiy xulqi, ma’naviy qiyofasi, insoniy fazilatlari ro‘yobga chiqadi. Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to‘g‘ri hal qilish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillarni, bu omillarning tabiatini, shaxsning xususiyatini yaxshi bilmoq kerak.
Bolaning kamolotiga, ruhiyatiga, fei-atvori shakllanishiga quyidagi omillar ta’sir etadi: biologik omil, ijtimoiy omil va tarbiya ta’sir etadi. 0 ‘rta Osiyo mutafakkirlaridan Forobiy, Abu Ali Ibn Sinolar ham inson tarbiyasiga ta’sir etadigan omillar ahamiyatiga e’tibor berib kelganlar Forobiy inson kamolotida ta’lim-tarbiyaning muhimligini ta’kidlab: “munosib inson” bolishi uchun odamda ikki imkoniyat: ta’lim va tarbiya olish imkoniyati bor.
Taiim olish orqali nazariy kamolotga erishiladi, tarbiya esa, bu kishilar bilan muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yashirishga olib boradigan yoidir, deydi. Abu Ali Ibn Sino etika va axloqiy tarbiya masalalarini falsafiy pedagogik asosda yoritib berishda yordam berdi.
U ayniqsa oila tarbiyasida ota-onaning o‘miga alohida to‘xtalib, bola tug'ilgach, avvalo, ota unga yaxshi nom qo‘yishi, so‘ngra esa uni yaxshilab tarbiya qilishi kerak. Agar oilada tarbiyaning yaxshi usullaridan foydalanilsa oila baxtli boiadi degan fikrni ilgari suradi. Bola shaxsining rivojlanishga, kamol topishga irsivat, muhit va tarbiya kabi omillar ta’sir etadi. Bola shaxsining rivojlanishga naslning ta’siri deganda, ota-onalarga o'xshashlikni ifodalovchi biologik belgilarning takrorlanishini tiishunmoq kerak, har bir bola ota-onasidan meros shaklida ba'zi biologik sifatlarga (tananing tuzilishi, sochning, ko‘zning, terisining rangi, boky-basti va boshqalar) ega bo‘lgan holda dunyoga keladi. Bularning barchasi jismoniy xususiyatlarga kiradi.
Bulardan tashqari oliy nerv faoliyatining xususiyatlari ham tugina o‘tadi. Bu esa fiziologik xususiyat hisoblanadi. Inson kamolotiga ta’sir etadigan omillardan yana bin bu muhitdir. Muhit deganda kishiga hayajonli ta’sir etadigan tashqi voqealar majmuasi tushuniladi. Bunga tabiiy muhit, ijtimoiy muhit, oila muhiti kiradi. Shular bilan birga muhit - oila sharoiti ham katta ta’sir kuchiga ega. Chunki bola kobz ochib ota-onasini, qarindosh urug'ini koi'adi. Bola kamolotida ijtimoiy jamiyat muhit boiib hisoblanadi. Chunki bu yerda ishlab chiqish munosabatlari va ulami tartibga solib turadigan ijtimoiy qonun qoidalar alohida ta’sir qiladi. Bu xil munosabat natijasida odam bolasi hayot tajriba va bilimlarini egallaydi. Inson kamolotida ijtimoiy fnuhitning ta’siri turli tarixiy davrda turlicha boiadi, turli sotsial giruhlarga ham turlicha ta’sir etadi. Bizga ma’lumki, komil inson shaxsini tarbiyalashda yuqoridagi omillardan tashqari yana bir omil, ya’ni jamoaning roli ham katta hisoblanadi.
Chunki jamoa har qanday bola tarbiyasni to'g'ri yoiga soladi. Masalan, sinf jamoasini oladigan boisak,agar shu sinfda bir yomon o'quvchi, ya’ni xulqi, tarbiyasi jihatdan yomon boisa, shu sinf jamoasi unga asta-sekinlik bilan o'z ta'srini albatta o'tkazadi. Ya’ni qanday yoilar bilan degan savol tugllish mumkin.Masalan, tadbirlar yoki sayohatlar orqali. Komil nson shaxsini tarbiyalashda jamoaning ahamiyati juda katta. Azal-azaldan bizgacha ota-bobolarimizdan qolgan o‘lmas maqolla'imizdan birini shu o‘rinda keltirib oisak: ‘"Aqlni beaqkfcn oi'gan”.
Ushbu maqol zamirida bir qancha ma’nolar bor. Ya’ni janoada har xil bolalar bo‘lib, ular bir-biriga qarab ham o'zlaridagi yomon xulqlarni yuqotadilar. Bu xislatlar esa ulaming komil irson bo'lib tayyorlanayotganidan darak beradi.
0 ‘quvchilarni tarbiyalashda jamoaning roli
Har bir ishning o‘ziga xos, ma’lum qonun-qoidalari bo‘lganidek, bola tarbiyasining ham o‘ziga xos bir qator muhim qonun-qoidalari borki, ularga amal qilish tarbiya ishining samarali bo'ulishini ta’minlaydi. Chunonchi,
- tarbiyanmg bir maqsadga qaratilganligi; - tarbiyaning hayot, mehnat bilan, 0 ‘zbekistonimizning mustaqilligi, gullab yashnashi yoiida qilinayotgan fidoiy ishlar bilan boglanishi; - o‘quvchini jamoada, jamoa orqali tarbiyalash; - tarbiyada bola shaxsini hurmat qilish va unga talabchanlik; - tarbiyaviy ishlarning izchilligi, muntazamligi hamda birligi; - rarbiyada o‘quvchilarning yoshi va o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish.
Quyida tarbiya jarayonining qonun-qoidalarini koi'ib chiqamiz. Tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi. Tarbiya maqsadini belgilashda jamiyat talablari, davr nafasi, milliy xususiyatlar asos qilib olinadi. Tarbiyaning maqsadi - har tomonlama kamol topgan - mukammal inson shaxsini tarbiyalashdir. О‘qituvchilar jamoasi va har bir o‘qituvchi-tarbiyachi ana shu maqsadlardan kelib chiqib, tarbiyaviy ishlaming, vazifalarini belgilaydi, uning mazmunini aniqlaydi hamda maktab ish sharoitlarini hisobga olgan holda o‘quvchilami tarbiyalashning shakl va uslublarini tanlaydi.
Tarbiyaning hayot bilan bog4liqligi qoidasi tarbiyaviy ishlaming mazmuni va tashkil etilishini doimo yangilab turishini talab etadi. Tarbiyachilar bolalar tarbiyasini hayot bilan boglar ekanlar, ularga o‘zlarida iymon-e’tiqodni tarbiyalash imkonini beradilar.
Tarbiyaviy ishlar shunday tashkil qilinganda yoshlar jamiyat hayotiga faolroq jalb qilinadi, bu esa o‘quvchi shaxsining tarkib topishiga yordam beradi. О ‘quvchini jamoa orqali tarbiyalash. Ilg‘or о‘qituvchilar tajribasining ko‘rsatishicha, o"quvchilar ahil jamoa bo‘lib uyushgandagina tarbiya ishlarida faol o‘quvchilarga tayanish, o‘quvchilarni turli ishlarni birgalikda bajarishga odatlantirib. ularga jamoatchilik ruhini singdirib borish mumkin. Tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoniga o‘tganda yuksak darajaga erishiladi. Ayrim o‘quvchilar va umuman jamoa o‘z faoliyatini mustaqil rejalashtiradi, o‘ziga va bir-biriga talablar qo‘yadi va o‘z-o‘zini nazorat qiladi. Sinf rahbari va o‘quvchilar jamoasi okz niyatlari va ishlarida birgadirlar. Jamoani shakllantirish yuzasidan olib boriladigan barcha ishlar juda qiziqarli boiib, bu ish sinf rahbarining asosiy ishi boTib hisoblanadi. Jamoaning rivojlanish darajasini aniqlashning eng ishonchli usuli - o'quvchilarni ular bilan darsda, darsdan tashqarida, maktabda, maktabdan tashqarida o'zaro faol hamkorlik qilish darajasida kuzatishdan iboratdir.
Tarbiyada bola shaxsini hurmat qilish. 0 ‘qitnvchi jamoaning kuchli va zaif tamoyillarini aniqlash uchun pedagogik vaziyatlar vujudga keltirishni qo‘llaydi. Lekin bunda shuni esda tutish kerakki, o"quvchi kamchiliklarini hamtna oi'tasida yorqin namoyish qilish uni ma’naviy halok etishi, qalbini jarohatlashi mumkin. Shunday vaziyatlami vujudga keltirish kerakki, ular salbiy tomonlarni emas, har bir bolada odatdagi sharoitda boshqalardan yashiringan ijobiy tomonlarini ham ochib bersin. Sinf rahbari jamoa rivojlanishining aniqlangan darajasiga qarab tarbiya usullarini tanlaydi. Bunda о‘quvchilanting yosh xususiyatlarini hisobga olish qo‘shimcha shart hisoblanadi.
Bu haqda gapirmasa ham boMardi, chunki bu shart pedagogik tamoyillardan biridir. Shu bilan birga ishni endi boshlagan o‘qituvchi, ayniqsa sinf rahbari tarbiya usullarini emas, balki shakllarini tanlashda o‘z tarbiyalanuvchilari yoshini hisobga olishi muhimdir. Bunda bir xil usullar, talablar, topshiriqlar va hokazolar turlicha izohlanadi. Ta’lim jarayonida jamoa munosabatlarini rivojlantirish istiqbollari sinf rahbarining katta e’tibor berishini talab etadi.
Jamoa faoliyatida ko‘proq muomala qilishga boMgan ehtiyoj yotadi. Darslarda bu ehtiyoj kam qondiriladi. Agar darsdagi muomalaga bo‘lgan ehtiyoj to‘g‘ri tushunilsa, uning negizida о‘quvch darning ouzaro yordami, darslarga birgalikda foydali tayyorgarlik ko‘rish, qiziqishlar bo“yicha mashg4ilotlar tashkil etiladi. Ta’lini jarayonidagi jainoatchilik tuyg‘usi ana shu, ya’ni birgalikdagi mehnat bolalarda katta qoniqish hosil qilish, ijobiy kechinmadan boshlanadi. Shu tariqa o‘zaro yordam tashkil etish sinfdagi jamoa munosabatlarini shakllantirishning yo‘llaridan biridir. 0 ‘qituvchi yana o‘quvchilaming yosh xususiyatlarini, sinf jamoasining xususiyatlarini, uning shakllanganlik darajasini hisobga oladi, o‘sha talablarida jamoa fikrining qollab- quvvatlanishiga tayanadi.
Jamoa rivojlanishining har qanday darajasida sinf rahbari muayyan usullardan foydalanib, jamoatchilik fikrini shakllantirish to‘gwrisida maxsus g‘amxo‘rlik qiladi. O'quvchilar jamoasini shakllantirish jarayonini past darajadan yuqori darajaga boradigan vaqt davomidagi harakat, ijtimoiy talablar avval shaxsan sinf rahbaridan, o‘qituvchidan faqat yakka bolalar, keyinchalik ko‘pchilik bolalar idrok etadigan va nihoyat, barcha uchun va har bir bola uchun hayot qonuni bo'lib qoladigan tarzda jo'n tushunib bo‘lmaydi.
Hatto uyushgan jamoada ham jamoatchilik xususiyatlari zaif rivojlangan ayrim o‘quvchilar bo‘ladi. Sinf rahbari jamoa va har bir alohida obquvchining tarbiyasi uchun ma’suldir. Shuning uchun uning jamoa tarzidagi va yakka tartibdagi shakllarini qo'shib olib borishi tarbiyaviy ishdagi o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Jamoaning shaxsga nisbatan yuksak talabchanligi kuzatiladi. Maktablar tajribasida faoliyat odatda ommaviy, jamoa, guruh va individulal shakllarda tashkil etiladn. Faoliyatni tashkil etishning ommaviy shakllari ham (ya'ni ularda o‘quvchilarning muayyan guruhlari ishtirok etadi) o‘z mohiyatiga koi'a uni amalga oshirish jarayonida faoliyat maqsadga (masalan, ma’ruza, konsert va hokazo) erishish uchun qatnashchilariing o‘zaro muomalasini nazarda tutmaydi. Biroq, bundan oldingi holda bolgani kabi, bu shakllarda bevosita tengdoshlar bilan birgalikda qatnashish ba'zi hollarda ulaming faoliyatidagi ishtirokini faollashtiradi, boshqa hollarda aksincha bo‘ladi. Bu ko'p jihatdan o‘quvchilarning faoliyat mazmuniga munosabatiga (ijobiy, passiv yoki salbiy) bogiiq bo"ladi.
Faoliyatni amalga oshirish jarayonida uning maqsadiga erishish uchun o'quvchilarning o'zaro muomalaga kirishishlarini nazarda tutuvchi faoliyat shakllari jamoa shakllari deyiladi, bu muomala jarayonida o‘quvchilar o‘rtasida jamoa aloqalari vujudga keladi. Bu shakllar obyektiv jihatdan o‘zida muomala uchun muayyan shart-sharoitlarga ega boMadi. Ular o^quvchilarga ishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun vazifalarni o‘zaro taqsimlab chiqish imkonini beradi, qatnashchilar o'rtasida aloqa ta’sirining paydo bo‘lishiga olib keladi. Misol tariqasida o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishning jamoa shakllaridan biri - bilimlarning ijtimoiy ko‘rigini qarab chiqamiz.
U biror fan bo‘yicha oikaziladi. Unda ikkita parallel sinf yoki bir sinfdan ikkita komanda ishtirok etishi mumkin. Ko‘rikning dasturi ishlaming har xil turlaridan (yozma, og‘zaki, grafik, masalalar echish, topshiriqlarni bajarish va shu kabilar) tashkil topadi, ularni bajarish umuman olganda 40-60 daqiqadan oshmaydi. Ko'nk oxirida hay’at a’zolari har bir qatnashchiga va umuman komandadagi oitacha bahoni eion qiladi. Bu oi'inda bilish faoliyati bilan bogiiq boigan muomala koi'ikka hozirlik ко" ri sh vaqtidayoq boshlanadi va uni o‘tkazish jarayonida juda samarali davom etadi. Bunga sabab shuki, koi'ikka doir dastlabki topshiriqlar jamoadan tayyorgarlik rejasini muhokama etishni, vazifalarni taqsimlashni yoki gumh boiib ishlashni talab qiladi.
Ko`iik jarayonida muomala uning hamma qatnashchilari o'rtasida sodir boiadi, chunki ulardan har biri muayyan vazifaga ega boiib, o‘z harakatlarini boshqa qatnashchilar bilan muvofiqlashtirgandagina vazifani muvaf- faqiyatli bajarishi mumkin. Guruhiy ish jarayonida owquvchilarning muomalasi juda samarali boiadi. Bunga sabab shuki, birinchidan, guruh muayyan topshiriq oladi, ya’ni o'ziga xos yoi-yo‘riq oladi. U gumh a’zolari uchun maqbul boigan maqsadlarni maium qiladi, lekin bungacha bu maqsadlarni uning o‘zi ilgari surmagan boiadi. Y oi-yo‘riq muammo, masala, topishmoqni o‘z ichiga oladi.
Bu hoi jamoa a’zolanda taxminiy-tadqiqodchilik javobini va ish maqsadiga intilishni vujudga keltiradi. Jamoadagi muomala munozara tusiga ega boiadi, bu hoi qatnashchilardan ilgari surilgan qoidalarni isbotlashni talab qiladi, jamoaga muammoni to‘g‘ri hal etishga intilishga, tezda javob qilish, bir-birini tuzatish va toidirish imkonini beradi. Jamoa yetarli darajada obro‘ qozongan, jamoatchilik yo'nalishiga ega boigan guruhga muayyan bir tadbimi tayyorlash va oikazishga boshchilik qilishni topshirsa boiadi.
Qandaydir o‘ziga xos qiziqishlari bor guruhga butun jamoa uchun bu qiziqishlarga mos keladigan ishning tashabbuskori va tashkilotchisi bo‘lish taklif etiladi va hokazo.
Jamoada o‘quvchiIarni o4rtoqlik va dofcstlik hissida tarbiyalash
Do‘stlik - inson axloqining bebaho go‘zalligi. ijobiy fazilatlar gavhari. Insondagi barcha go‘zal fazilatlar bir marvarid shodasi bo‘Isa, uning dur-gavhari chin insoniy muhabbatga asoslangan do‘stlikdir. Do‘stlik tufayli xonadonimiz obod, dunyoda tinchlik va dasturxonimizda to‘kinlik hukmron. Shuning uchun ham dono kishilar hamma jamiyatda ham do'stlikni ulug‘lab, qadrlab kelganlar va odamlami do‘st boTib yashashga, ko‘proq do‘st orttirishga undaganlar. Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo (s.a.v.) hadislaridan birida: “Bir-biringizga hayr-ehsonli, mehr-muhabbatli bo‘lib, qo‘l berib so‘rashib yuringlar, shunda dillaringizdagi g‘ill-u g‘amlik ketadi”, - deganlar.
Do‘stlik insonning kuchiga kuch, qudratiga qudrat qo‘shadigan, kishini baxtli qiladigan, hayotini bezaydigan eng muhim omillardandir. Xalqimiz o‘rtasida do‘stlik munosabatlariga bag‘ishlab juda ko‘p hikmatli so‘zlar yaratilganki, ular orqali do‘stlikning kishi hayotida tutgan o‘mi ifoda etilgan. Jumladan: “Qora kuningda do‘sting yaraydi”.
“Do‘st achitib, dushman kuldirib gapirar”. “Qoqilganingda do‘sting suyab qoladi”. “0 ‘zini siylamagan, o‘rtoqlarini ham siylamas”. “0 ‘zingni qurbon qilib bo‘Isa ham, o‘rtoqlaringni saqlab qol”. “Kuning quvnoq o‘tishini istasang, o‘rtoqlaring bilan Ьо‘Г’. “Ulfat qancha ko‘p bo‘lsa, kulfat shuncha oz bo‘]adi,\ “Aqli ko‘pni dov olmas, do‘sti ko‘pni yov olmas”. “Yaxshilar bo‘lsa o‘itoq, kunda bo‘lurlar qo‘noq”. “Chin do‘st chin yurakdan so‘zlaydi”. “Arpa, bug‘doy bir kuningga yaraydi, sodiq do‘sting o‘lguningcha yaraydi”.
“Qalin o'rtoq - qarindoshdan ortiq". “Yaxshi do‘st - davlat”. “Yaxshi libos - tanga oroyish, yaxshi yo‘ldosh - jonga osoyish”. “Do'stdan-do'st kamol topadi”. “Do‘sting mingta bolsa ham kam degin, dushmaning bitta boisa ham ko’p bilgin”. Bu punna’no hikmatli so'zlarda el-ulusning bir umrli orzu- umidlari yashaydi. Mazkur hikmatli so'zlarda do'stlik va o'rtoqlikka xos bo‘lgan eng yaxshi xislatlar ifodalanganki, biz o‘z hayotimizda ularga har qadamda duch kelib turamiz. Do'stlik-birodarlikning eng yaxshi xislatlaridan biri kishilarga mehr-shafqatli boiishni anglatadi.
Masalan, bir sinfda o'qiydigan o‘rtoqlarimizdan biri betob bo"lib qoldi yoki xonadonida biror ko‘ngilsizlik ro‘y berdi deylik. Shunday paytda darhol hol-ahvol so‘rab, dardiga malham boia olsak, nur ustiga aio nur boladi. Buning natijasida kishilar o‘rtasida yaqinlik, mehr-oqibat ortib boradi.
Do'stlikka xos bo‘lgan yana bir xislat o‘zaro yordam hisoblanadi. Biz o'qishda, mehnatda, jamoat ishlarida o‘rtoqlarimizdan yordamimizni ayamasligimiz kerak. Do'stlik, oitoqlik rishtalarining bog‘lanishi va mstahkamlanishini ta’minlovchi birmuncha xislatlar bor. Jumladan, rostgo‘ylik, bir-birini obzaro hurmat qilish va sirdosh bo‘lish, o‘rtoqlarga doimo g'amxo‘r bo‘lish kabilarni o‘z vaqtida amalga oshirib borsak, bizning o‘rtoqligimiz ortib, haqiqiy do‘stlik darajasiga ko‘tarila oladi, shuning uchun ham do‘stlik o‘rtoqlikning oliy shaklidir, deb yuritiladi. Chunki do'stlik avvalo o'rtoqlikdan boshlanadi. Kishi obz o'rtoqlaridan birini boshqalardan ortiqroq sevadi. Uni boshqalardan ko‘proq hurmat qiladi, unga nisbatan okz moyilligini amalda ko‘rsatishga intiladi. Ikkinchi tomon ham bu hurmatga hurmat bilan javob berishi ayni muddao bo'ladi. Do‘stlar doimo bir-birlaridan maslahat oladilar, bir-birlarnga muntazam yordamlashib turadilar, moddiy va ma’naviy jihatdan bir-birlarini qoilab-quvvatlaydilar. Shunday qilib, avvalgi oddiy oi'toqlar keyinchalik yaqin do‘st boiib ketadilar.
Do‘stlikni tor ma'noda, ya’ni lkki kishi orasidagi aloqadangina iborat, deb tushunmaslik darkor. Do‘stlik tushunchasi ijtimoiy ahamiyatga ega bo"lib, million-million kishilarning ahil yashashi, iqtisodiy. siyosiy va madaniy sohalarda hamjihatligini bildiradi. Hozir ham, bundan avval ham yer kurrasi xalqlari orasidagi baynalmilal do"stlik jahon ahamiyatiga ega boigan, bundan key in ham shunday boiib qoladi.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, do‘stlik avval ikki kishi orasida boshlanib, ko‘payib, kengayib boradi va ijtimoiy tus oladi. Dolst orttirish hamma yoshda ham zarur, lekin yoshlikda boshlangan do‘stlikning ildizi juda chuqur va mustahkam boiadi. Shuning uchun ham yoshlarimiz iloji boricha ko‘proq dokst orttinshlari va bir-birlari bilan ahil yashamoqlari kerak.
Do"stlik shirinsuxanlikdan boshlanadi va xushmuomalalik, ochiq ko‘ngillilik, mehr-sadoqat bilan mustahkamlanib boradi. Yengiltaklik, jizzakilik, igVo-boiitonga berilish va o‘zaro hurmatning yo‘qolib boiishi dobstlikka rahna soladi, uning yemirilishiga olib keladi. Do'stlik o‘rnini dushmanlik, g‘arazgo‘ylik egallaydi. Ota-bobolarimiz do‘stlikni yuqori darajada qadrlashgan. Do‘sti yo‘q odamni qurigan daraxtga, jisman mavjud boisa ham qalbini oiik murdaga o‘xshatishgan. Dolsti ko‘p odamni hurmat qilishgan.
Do‘st orttirish uchun mehnat qilish, birovlarning yukini ko‘tarib mushkulini oson qilish kerakligini uqtirishgan. Rivoycit. Ulug‘ shoir Alisher Navoiyning Pahlavon Muhammad degan shogirdi ham do‘sti bor ekan. Shoir uni juda yaxshi ko‘rar, shogirdi boisa ham qadrdon, sirdosh do‘sti, deb bilar ekan. Kunlardan bir kuni Pahlavon Muhammad kichik bir gunoh qilib qo‘yib, shu tufayli Sulton Husaynning qattiq g"azabiga uchrabdi. Voqea bunday boiibdi: Sulton Husayn gkazab otiga minib turgan bir paytda Pahlavon Muhammadning gunoh ish qilib qo‘yganini yetkazishibdi. Husayn Boyqaro:
- Pahlavonning soqol-mo‘ylovini qirib tashlanglar, so‘ng kaltadum libos kiydirib, koccha-ko‘yda sazoyi qilinglar, - deb buyruq beribdi. Pahlavonning bunday jazoga giriftor boiganini Alisher Navoiyga aytishibdi. Navoiy, agar bu jazo amalga oshirilsa, Pahlavon Muhammadning izzat-nafsi kamsitilib, u bunga chiday olmasligini anglab, uni bunday sharmandalikdan qutqazish harakatiga tushibdi. Tezlikda Husayn Boyqaro huzuriga yetib borib: - Sultoni bokaram, ma’lumingizki, men va Pahlavon Muhammad yoshligimizdan bir xil kiyinamiz, birga soqol- lmVvlov qo'yib, do‘st-birodar boiib yuramiz.
U boshqa kiyinib, men boshqa kiyib yursam, okrtadagi ahd buzilib, gapimiz tuzsiz, o‘zimiz subutsiz boMib qolamiz. Buyursangiz, mening soqol- mo‘ylovlarimni qirsinlar, menga ham huddi Pahlavon Muhammadga berilgandek kalta libos kiygizilib, do'stim bilan birga sazoyi qilsinlar, - debdi. Navoiyning shogirdi hamda docstiga bo‘lgan sadoqatini, mehr-oqibatini ko‘rgan Husayn Boyqaro gbazabidan tushib qolganini o‘zi ham bilmay qolibdi va: - Pahlavonning gunohidan o‘tdim, jazo qoldirilsin, - deb farmon beribdi.
Biz tarixda katta njobiy fazilatlari bilann kom qozongan ulug‘ bobolarimizdan hamisha ibrat olib yashaymiz. Oilada, maktabda, ko‘cha-kuyda, mahallada, davralarda yoshlarimizni do‘st orttirishga chaqiramiz. Yoshlikda bogiangan dobstlik iplari mustahkam boiadi, uni g‘iybat, tuhmat shamollari uza olmaydi. Dotting bilan bir umrga bogianib qolsang, kayfiyating yaxshi bo‘lsa uni baharn ko‘rgani, diqqat bollsang uni yozgani do‘stingnikiga borasan, mehmon boiasan yoki dotting ham shunday holatlarda senikiga keladi, ko'nglini yozadi. Mehmonnavozlik do‘stlikni mustahkamlovehi omillardan biridir.
Chunki mehmonni kuzatish jarayonida mezbondagi saxiylik, pazandalik, tozalik, inson ko'nglini olish kabi olijanob fazilatlar namoyon boiadi. Do‘stlik an’analariga sadoqatli oilaga mehmon kelishi bayramga, xursandchilikka aylanadi. 0 ‘zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidovning “Do‘st bilan obod uying” g‘azalida bu haqda ajoyib fikrlar bor. Do‘st bilan obod uying. Gar bo‘lsa u vayrona ham, Do‘st qadam qo‘ymas esa Vayronadir koshona ham. Intizor har uy qadrdon Dilkusholar bazmiga. Gar bosh qo‘ysa qabohat, Yig‘lagay ostona ham.
Do‘st qidir, do‘st top jahonda, Do‘st yuz ming boisa oz. Ko‘p erur bisyor dushman. Bo‘Isa u bir dona ham. Abu Ali lbn Sinoning fikricha, insonda axloqiy sifatlarning kamol topishida yaxshi xushtabiat, ilmli do‘st katta o‘rin tutadi. “Yaxshi do‘st ojizdir, - deydi olim, - unda kishining butun yaxshi yoki yomon tomonlari aks etadi”. Yaxshi do‘st o‘z vaqtida o‘rtog‘ining yomon qiliqlarini ko‘rsatadi, o‘zining maslahati va xulq-odobi bilan ulami bartaraf etishga yordam beradi. Ibn Sino do‘stlikning ueh xil ko'rinishini avtib o‘tadi. 1. Haqiqiy do‘stlik - bunda do‘stlar har qanday sharoitda, jumladan hayotda yuz bergan eng og‘ir damlarda ham birga bo‘ladilar. 2. Boylik, amal-daraja tufayli bog‘langan do‘stlik. 3. Yagona maqsad va g‘oyaviy birlik asosidagi do‘stlik. Bulardan birinchi va uchinchisi mustahkam, haqiqiy va buzilmas, ikkinchisi esa, muvaqqat va mustahkam bolmagan, soxta do‘stlik ekanini ta’kidlaydi. Fors-tojik adabiyotining mumtoz namoyondasi Abdurahmon Jomiy fikricha, kishi muayyan hayot kechirib tarbiyalanar ekan, demak, boshqa odamlar bilan aloqasiz yashay olmaydi. Har bir kishining do‘stona, o‘zgalaming yordamisiz kamolotga erishishi juda qiyin. Shuning uchun ham har bir kishining o‘ziga munosib, haqiqiy dolsti va yor-birodan boiishi lozim.
Chin do'st ul dobstligi oshaversa gar Do‘stidan yomonlik ko‘rganida ham, Boshiga ming jafo toshi yogilsa, Mehr uyi u toshdan bo Mar mustahkam, - deb Jomiy do'stlikka katta baho beradi. Birov bilan do‘st tutingan kishi olz do'stining kamchiliklarini bartaraf qilishga, yaxshi xulq sifatlarini e’zozlashga yordam berishi kerak. Lekin. ikkinchi tomondan, do‘stlarining aybini o'zigagina aytish lozim, ammo begonalar oldida kamchiligini aytib. mulzam qilish chin do'stning ishi emas. Hayotda haqiqiy do‘stlardan tashqari, soxta nodon do‘stlar ham uchrab turadi. “Soxta do"stdan oshkora dushman afzal” deyishadi.
Ayrim soxta do'stlar borki, ular boshqalarning boyligiga uchib, shaxsiy manfaatlari yo‘lida do‘st boMishga intiladilar. Bunday qalbaki do'stlikni Jomiy kattiq qoralaydi.
Jomiy haqiqiy do'st do‘stlikning hamma qonun-qoidalariga rioya qilishi, dolstiga har qanday yoi bilan yordam ko‘rsatishga intilishi, agar zarur bo‘lsa, hatto jonini berishi kerakligini ta'kidlaydi. Bunday do'stlikning namunalari o‘zbek xalq og‘zaki ijodida, yozma adabiyotida ham ardoqlanib, og‘izdan-ogizga ko'chib, ulug'lab kelinadi. Masalan, o‘zbek xalq dostoni “AlpomislV’da uning yetakchi obrazlari Alpomish va Qorajon oitasidagi do‘stlik tufayli asar voqealaridagi ziddiyatlar yaxshilik bilan hal boiadi.
Chunki, bu do'stlik Alpomish bilan Qorajon oitasidagi samimiyat, adolat g'alabasi uchun kurash yoiidagi yagona maqsad bilan mustahkam bogiangan do‘stlikdir. Alisher Navoiy do‘stlik, rostgobylik, o‘rtoqlik madhini baralla kuylagan va shu g‘oyani rivojlantirishga hissa qo‘shgan.
U Farhod bilan Shopur, Majnun bilan Navfal, Shirin bilan Mehinbonu obrazlarini yaratib, ana shu obrazlar timsolida kishi kishiga do‘st, birodar boiishi haqidagi azaliy orzularini benazir madh etgan. Inson va uning qadr-qimmati Navoiy ijodida markaziy oi'inni egallaydi. Navoiyning fikricha, xalqni o‘ylagan kishigina haqiqiy insondir. Shuning uchun ham shoirning:
Odami erscmg demagi/ odami,
Onikim yo ‘q xalq g ‘amidin g ‘ami,
degan bayti xalq hikmatiga aylanib ketgan. Navoiy insonlarni milliy, irqiy va diniy e’tiqodlaridan qat’i nazar, bir-birlari bilan inoq yashashga da’vat etadi. Navoiy do‘stlikni ulugiaydi. Shu bilan birga, sohta g'araz bilan do‘st boiuvchi kishilami qoralaydi. Haqiqiy do'st kishining og‘ir, alamli-dardli kunlarida hamdam boiadi. Do‘stlikning eng muhim va asosiy sharti vafodir, - deydi shoir. Vafo - xalqqa, davlatga, do‘st-yorlarga har qanday qiyinchiliklardan qo‘rqmay, sadoqat bilan xizmat etish va yordam berish demakdir. Vafodorlik insonni, do'stlami sevish, hurmat qilish demakdir:
Yorki, bora anda vafo yor bil,
Umr degan yon' vafodor bil.
Hukmron doiralardan vafosizlik va hayosizlik ko‘rgan Navoiy kishilarning vafodor boiishi zarurligi haqida juda ko‘p fikrlarni aytadi. U, avvalo, bu xislatga o‘zi amal qiladi va barcha asarlarida bunga da’vat etadi.
“Boburnoma”da ham do'stlashish, uni e’zozlash haqida yoshlarga ibrat boiarli nasihatlar jamlangan.
Chunonchi do‘stga hamisha e’tiborli bo i ish, ziyoratga borish, yaxshi-yomon kuni da hamdardlik qilish, do‘sti ko‘p knshining ayblari sir tutilishi, fazilatlari ko‘payishi, yangi do‘st topganda eskisidan yuz o‘girmaslik va boshqalar uqtiriladi. Bir kuni Iskandardan so‘rabdilar: - Buncha oz sarmoya bilan bu miqdor kobp mullcni qanday xislat bilan qoiga kirgizding? Iskandar javob qildi:
- Dushman birlan iltifotli muomala qilish, o‘zaro kelishuvchi hamda do‘stlarga sadoqatli bo‘lish ila shuncha mamlakatni qo‘lga oldim, yana bilgingki, do‘stlarning do‘stlari ham do‘stlaringdir. Agar do‘sting sening dushmaningni sevsa, bunday do‘stdan ehtiyot bo‘l, bunday do‘st dushman tarafidan senga yomonlik qilishdan ham andisha qilmagay. Sening do‘stingga dushman bo‘lg‘on do‘stdan parhez etgil - muruvvatsiz, fazilatsiz kishini do'st tutmagilki, bunday kishining xosiyati bo‘lmas va ulami osh- non do‘stlari toifasidan bilg'il, or va nomus do‘sti emasdurlar. Yaxshilarga ko'ngil bila va yomonlarga til bila do"stlik qilg'il, toki ikki toifaning ham do‘stligi senga nisbatan hosil bo‘lsun, nedinkim, kishining hojati tanho do‘stiga tushmag‘usidir.
Do‘stlikka loyiq odamni ikki narsa bila bilsa bo‘lur: biri ulki, do‘stiga tangdastlik yetishg”on vaqtda qudrati yetguncha molin do'stidan darig‘ qilmas va qashshoqlik vaqtida undin yuz o‘girmas; yana biri ulki, do‘sti bu jahondan o‘tg‘ondan so‘ng ul do‘stining farzandlarini, qarindoshlari va do‘stlarini yo‘qlab, ularga yaxshilik ko‘rgizg‘ay. Goh-goh ul do‘stnning mazori ziyoratiga borg‘ay va hasrat chekib, duolar qilg‘a}^. Hikoyat.
Suqrot hakimni o‘ldirish uchun olib borishayotgan chog‘da shogirdlardan bir jamoa unga hamroh boiib borar edilar. Ular yig‘lab, zorlig‘ qilib so‘radilar: “Hay hakim, endi o‘limga ko‘ngil qo‘ymishsan, aytgil, seni qaysi yerga dafn etaylik?” Suqrot tabassum qilib dedi: “Qay joyni ko‘nglingiz tilasa, ul joyga dafn qiling, ya’ni mening jasadim qayda bo‘lsa, so‘ngaklarim unda bo‘lg‘ay, faqat meni yod qilsangiz bas”.
Odamlar bila do ‘stliging о ‘rtacha bo ‘Isun, Do ‘stlaringning e 'tiqodidan g ‘ofri bo ‘Imang.
Do‘stlikni farog'likda va tangdastlikda imtihon qilg‘il, farog‘likda roz va taom bila, tangdastlikda sud va ziyon bila. Har do‘stki, sening dushmaningni dushman tutmas, uni do‘st demag‘il. Ta’magir, kekchi do‘stdin uzoq bo‘lg‘il. Yusuf Xos Hojib ham “Qutadg‘u bilig» asarida ulfat tutish
haqida, ularga hamisha e’tiborli boiish, hamdardlik koi'satish, zinhor dillariga ozor yetkazib, do'stni dushmanga aylantirmaslik haqida fikr bildradi. Chunonchi:
Ко 'ngil deganlari misoli shisha, Sinib qolmcisin u, asra hamisha. Ко 'ngil nozikligi bu so ‘zga nishon, U issiq-sovuqda bog ‘liq har qachon. Jo ‘га ко ‘ngli sinsa, bo iar ichki yov, Qayda yov bo ‘larkan, keki - beayov.
Yovi bor odamning hayoti totli boiarmidi? Yovi boigan, yovi bilan urisha-urisha qarigan kishi nima deydi, eshitgin:
Dushmanim kichik deb g'aflatda qolma, Nega qo ‘rqayin deb sen shov-shuv solma. Yoving bo ‘Imasa, aslo g ‘omil bo ‘Imagin, Yovga yov, yaxshiga yaxshi bo‘I, tolma.
Muallif fikrini davom ettirib, kimning do‘sti ko'p boisa, uning ismi yoyiladi. Barcha ishlari o‘z vaqtida ado etiladi. Do"stlar kishining yaxshi tomonini oshiradi, ayb-nuqsonlarini yashiradi, deydi.
Agar yaqin do‘stlar, qarindosh-urugiar sendan oyoq uzib ketgudek boisalar, sen o‘zing yaqinlik iplarini ulagin, deb nasihat qiladi. Yaqin bo ‘Isa ко ‘ngil, yiroq yer yaqin, Vafo bilan ammo yaqinlik tag ‘in. Sharqu G ‘arb orasi bir о iiam yerdir, Vafo deb bilsa kim yaqinlik haqin.
Do‘stlik, oitoqlik, hamkorlik, birodarlik, ahillik va birlikning ulug‘ kuchi haqida maqollar, hikmatlarda ham ajoyib fikrlar mavjud:
“Birlashgan daryo bo‘lar, Tarqalgan irmoq boklar’\ “Birlashgan kuch - engilmas”. Inson hamma vaqt yaxshi kishilarga yaqinlashishga harakat qiladi, bu xususiyat juda erta, bolalik chog‘idan boshlanadi. Har birimiz yoshlikdanoq o'z tengimiz bilan o‘ynab, do‘st tutinishga iitilamiz, hayot va mehnatda, boshga har xil ish tushganda sinashta boiganlar bilan do‘stlashamiz. Ba’zi dolstlar sodiq bo‘lib qoladi, ba'zilari ajrashib ketadi. Zotan, dono do‘st, shinavanda ulfat, g‘amguzor o'rtoq orttirish jo‘n ish emas. albatta. Bu o‘rinda, do‘st va o‘rtoq orttirish haqida bir rivoyat keltirib o‘tishni lozim topdik. Rivoyat. Bir kuni Abu Husayn Abdulloh voyaga yeta boshlagan okg‘li Ibn Sinoni yoniga chaqirib: - Siz shahzodalarni davolash uchun saroyga ko‘p qatnamoqdasiz.
Xohlardimki, o‘zingiz saroy qursangiz. Siz qurgan saroy shahar va qishloqda son-sanoqsiz bo‘lsa. Ibn Sino “xo‘p” deb otasi oldidan chiqibdi-yu, 0‘ylanib qolibdi. Ko^plab saroy qurish uchun pulni qayerdan olishga boshi qotibdi. Oradan bir necha kun o‘tgach, donishmand oqsoqolning oldiga boribdi va otasi istagini aytibdi. - Buxoroi Sharifga atrofdan odamlar ko‘p keladi. Ana shu odamlar bilan ko'ngil bogiang, yaxshilik qiling, shahar-u qishloqlarni aylaning, bemorlarni davolang, ko‘ngil yaralariga malham bo‘ling. Siz yaxshilik qilgan behisob odamlaming xonadoni siz uchun behisob saroy bo‘ladi. Qachon borsangiz siz uchun ochiq turadi. Otangiz ana shuni orzu qilibdi.
Do'stlik guldan nozik, poTatdan qattiq, dovuldan kuchli, deyishadi. Do‘stlik o‘zaro munosabatda samimiylikni, ziyraklikni, rostgo'ylikni, tofcg‘rilikni talab etadi. Masalan, bir kishi do‘stiga ko'p yaxshiliklar qilgan deylik: qiynalib qolganda uni samimiy qo'llab-quvvatlagan, ko^nglini ko‘targan, moddiy yordam berib turgan. Yaxshilik ko‘rgan kishi dobstining bu yaxshiliklarini unutgani yo‘q, ammo yaxshilikka yaxshilik bilan javob berishga hali uning qurbi etmaydi. Nima bo‘ldi-yu, dobstining ko‘ngliga yoqmaydigan bir gap aytib, ranjitib qo‘ydi. Shundan so'ng yaxshilik qilgan odam ko‘pchilik ichida: “Falonchiga shuncha yaxshiliklar qildim, bilmadi, nonko‘rlik qildi”, - deb shikoyat qiladi. Shunda yaxshilik ko'rgan odam hijolatda qoladi. “Nega o‘sha narsalarni oldim, deb afsuslanadi. Xalqimizda “Minnatli oshni it ham ichmaydi”, deb bekorga aytilmagan. Bu o‘rinda do‘stiga yaxshilik qilgan odam andishasizlik qilyapti.
Agar kishi odamgarchilikni, o'zaro hamkorlikni, do'stlikni bir yoqlama tushunsa, u do‘stini tez ranjitib qowyadi. Yordam ko‘rgan kishi hatto shu yordamni unutib qo'yganda ham buni uning yuziga solish odobdan emas. Har bir yaxshilik beminnat, beta’ma bolganda ma’quldir. Aytadilar-ku, “Yaxshilikni baliqqa qil, baliq bilmasa holiq biladi” deb. Vijdonan aytganda do‘stining qilgan yaxshiligini bilish, unga minnatdorchilik izhor qilish, yaxshilikka yaxshilik bilan javob qaytarish yaxshilar ishidir. Hakim aytadi:
Tashakkur - do‘stning qilgan yaxshiligini e’tirof etish, uning o‘ziga so‘zlab minnatdorlik bildirishdir. Tashakkuming g‘oyasi - yaxshilik qilgan kishining qilgan yaxshiligi tan olinganini, olrinsiz ketmagannni bilishi, yaxshilik qilgan kishiga uning himmatini, go'zal axloqini e’tirof qilishdir.
Yana bu munosabat, fursat kelganda sen ham unga yaxshilik qilishga shoshil, do‘stingning qilganiga yarasha qaytar, de-. ganidir. Xo‘sh, shunday ekan, dokst-o‘rtoqlarni ko‘paytirish uchun qanday muomala-munosabat lozim? Buning uchun kishi birov bilan do‘st-yor bolsa, yoki do‘st-yorlik da’vosini qilsa, o‘ziga ravo ko‘rmaganini unga ham ravo ko'rmasligi kerak, ba’zi noxush narsalarni o‘ziga ravo ko‘rsa hamki, do‘stiga ravo ko‘rmasligi lozim. Rivoyat:
Qadim zamonlarda bir mamlakatda ikki qalin va inoq do‘st bo‘lgan ekan. Ular zarnona zayli bilan bir-birlaridan ajralishib, bir necha yillardan so‘ng yana uchrashib qolibdilar. Ulardan biri juda boyib ketgan, ikkinchisi esa faqir holda ekan. Faqiri qadrdon do'sti bilan bir dildan suhbatlashmoqchi bolibdi.
Badavlati esa do‘stini tanimay, kekkaygan holda undan: “Sen kimsan va nima uchun mening huzurimga kelding?” - deb so'rabdi. Shunda faqir unga: “Men sening qadrdon do‘stingman. Seni ko'r boTib qolibdi deb eshitdim. Shuning uchun seni ko'rgani kelgandim", - degan ekan. Bir donodan so'rashdi: - Do'stlik ramzi nima? Dono keksa aytdi: - Do'stlik ramzi - dilkash va yelkadosh bo‘lmoq, ammo, yana uning ueh sharti bor: birinchisi - do'stlikni avaylamoq, ikkinchisi - uni ziyon-zahmatdan saqlamoq, uchinchisi - yaxshi-yomon kunda hamdam boTmoq. Do'stlik fazilatini bilganlar turmush ziynatini topadilar. Har bir kishi o'zining qayg'usi yoki shodligini ko'ngil tortar do‘stiga aytib, yuragini yozgisi keladi. Do'st o'zining yupatuvchi so'zlari, oqil maslahatlari bilan do'stining dardini yengillashtiradi, shodligidan quvonadi.
Odamlar o'rtasidagi do'stlik ko'pincha ochiq ko'ngillilik, to'g‘rilik, maqsad birligi va ana shu yagona maqsadga sodiqlik asosida mustahkamlanib kelgan. Do'stlar bir-birlariga hech vaqt xiyonat qilmasliklari va bir- birlarining sirlarini boshqa birovlarga aytmasliklari, o'zaro hurmat va ishonchni ardoqlashlari zarur. Do'stlik o'z vafosi bilan go'zaldir. Va’daga vafo qilish, hamdam, hamdard bo'lish samimiy do'stlikning belgilaridan biridir. Xalqimizda turli ma’rakalarni ko'pchilik bilan birga o'tkazish odati bor.
Shunday kunlarda do'stiga do'stning yordami nihoyatda zarur. Katta ma’rakalarda yoshlar qiladigan yumushlar ko‘p boiadi. Shunday chog'da do‘st xonadonida o'tayotgan ma’rakada xizmatini ayamagan o'g'il~qiz el hurmatiga sazovor bo Tadi. Ayrim pedagoglarimiz turli xil ma’rakalarda yoshlarning ishtirok etishini yoqtirmaydilar. Aslida esa bunday yig‘inlar yillar o'tib, yoshlarimiz boshiga ham tushadi.
Shuni hisobga olib, bunday ma’rakalarni o'tkazishni, unda xizmat qilish odobnni va do‘stining ramu shodligiga sherik bolishni yoshlar o‘rganib borgani ma’qul. Shunday qilib, hayot tajribalari do'stlikni mustahkamlovchi quyidagi omillami vujudga keltirdi: 1) o‘zaro hurmat va ishonch; 2) do‘stga sodiqlik; 3) zarur paytda bir-biridan moddiy va ma’naviy yordamini ayamaslik; 4) kamchiligini yotig‘i bilan o'ziga aytib tuzatish; 5) do‘st sirini saqlay olish; 6) do‘stning shodligidan quvonish, tashvishiga sherik bo'lish: 7) maqsad birligi; 8) obzaro munosabatda samimiylik, ziyraklik, rostgo‘ylik, to‘g‘rilik; 9) bir-birini yurakdan quvontirishga intilish.
Hikm atlardan n am и it alar
- Tangriga iymon keltirishdan keyingi amallaming afzali bu odamlar bilan do‘stlashish, ya’ni solih amallar qilishdir.
- Oliy himmatli, mard odam bir lahzada do‘st orttiradi, pastkash esa necha yillik oshnoligini bir lahzada barbod qiladi. - Bir-birlaringizga ehson qilinglar, chunki ehson muhabbatni oshiradi va dildagi g‘ashliklarni yo'qotadi. - Odamlar bilan do‘stlashish aqlning yarmiga teng. - Sir saqlash - til ostiga cho‘gk olib turishdan ham mashaqqatliroqdir. - Kishi birodari uchun hikmatli so'zdan afzalroq narsa hadya qilolmaydi. Chunki shu hikmat sababli Tangri uni to'g’ri yo‘lga solib qokyadi yoki yomon yoldan qaytaradi. - Do‘stlaming hasadi dushmanlarning xusumatidan yomondir. - Hisobli do‘st ajralmas. - Inson qo4ga kiritgan oijalaridan eng hayrlisi samimiy do‘stliklar.
- Aybsiz do'st qidirgan kishining do'sti kamayib qoladi, do'stlarini ranjitaversa, dushmani ko^payadi. - Uch narsa do‘stlikni mustahkamlaydi: do‘stlarning bir- birlarini ziyorat qilib turishlari, samimiy suhbatlashishlari va birgalashib sayr-u say oh at qil ishlari. - Davlatli, ne’matli boigan vaqtingizda dobstlami yodga oling. - Dushmaningizni kichik deb hisoblamang. Agar dushmaningiz do‘st boimoqchi boisa andisha qilmang. - Do'st g'am va kulfat vaqtida ma’lum boiadi. - Faqirlarni do'st tuting, chunki davlatmandlarni shundoq ham barcha dokst tutadi. - Kimki do'stlarining dushmanlari bilan sulh qilsa, do‘stlariga ozor bergan boiadi. - Do‘st-u dushman bilan muomalada ehson yoiini tutki, do‘stlaming mehru-muhabbati oitadi, dushmanlarning adovati kamayadi.
- Do'stlar dilini ranjitish dushmanni murodiga yetkazishdir. - Hayot ta’mi do'stlikdadir. - Faqat maslahat berib, qoiini cho‘zmaydigan do‘st yarim do‘stdir. - Do'st tutishdan oldin u bilan avval tuz-namak bo‘1. - Baxt do‘stlik keltirsa, baxtsizlik uni sinovdan o‘tkazadi. - Mehmondorchilik qancha qisqa boisa, do^stlik shuncha uzayadi. - Vijdoni порок odamlar bilan do'st tutinma. Sovib qolgan do‘stlikni isitib boimas. Atrofmgni devor bnlan emas, do^stlar bilan o‘ra, zero jilg'alar birlashib, daryo boiur. - Daraxt - shoxsiz, shon-shuhrat - safdoshsiz, do‘stsiz boimaydi. - Daraxt - daraxtga, odam - odamga suyanadi. - Do‘stlik- umr bahorining guli. Do‘stlik oiimni engadi.
Sinf rahbarining ish usullari - bu sinf jamoalari faoliyatini tashkil etish hamda o‘quvchilarning ongi va his-tuyg'ulariga ta’sir etish usullaridir. Sinf rahbari tarbiya usullaridan o‘z ish xususiyatlarini hisobga olgan holda foydalanadi. Turli xil o‘zaro boglangan majmuani qo`lanish bolalar, o‘smirlar va yoshlarning ma’naviy qiyofasi, ongi, e’tiqodi, axloqiy tuyg‘ulari va xulq- atvorini tarkib toptirishga yordam beradi. Sinf rahbari o‘quvchilami faoliyatga jalb etishi tarbiya jarayonida alohida o‘rin egallaydi, bu faoliyat ulaming ijtimoiy faolligini tarkib toptiradi.
Turli xil jamoa ishlarida o‘quvchi ishim ijtimoiy mazmuniga ko‘ra bilishga o‘rganadi, o‘zining tengdoshlari va katta kishilar bilan boTadigan munosabat doirasini kengaytiradi, ma'naviy boyliklarni o‘zlashtirib oladi. Sinf rahbari ish faoliyatining asosiy vazifasi shaxsning o‘z munosabatlarini va faol o‘mini tarkib toptirishdan. shaxsiy tuyg'ular va axloqiy xatti- harakatlarning muayyan bir yoTini rivojlantirishdan iboratdir. Sinf rahbarining tarbiyaviy imkoniyatlari o‘z-o‘zidan namoyon bo`maydi. Bunda muayyan usullarni qo`lash zarur. Biz quyida ana shu usullardan eng muhimlarini ко‘rib chiqamiz. Faoliyatning biror maqsadga qaratilganligi avvalo barcha ishlaming shaxsning ijtimoiy qimmatli, g‘oyaviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalashga, sinf jamoasining maqsadga erishishga qaratilganligi sifatida namoyon bo`adi.
Biror maqsadga qaratilganlik yana shunda ifodalanadiki, faoliyatning ijtimoiy ahamiyatli maqsadi o‘quvchilaming o‘zlari tomonidan qabul qilinadi, anglab olinadi va amalga oshiriladi. Biror maqsadga qaratilganlik o‘quvchilaming faolligi va mustaqilligi talabi bilan mustahkam bog`angan. Ijtimoiy faoliyatda faollik ko‘rsatish har qaysi yoshdagi o‘quvchiga xosdir. Kichik yoshdagi о‘quvchi ko‘p narsa qilishni istaydi, ammo o‘zining imkoniyatlari darajasini bilmaydi, yetarli malaka, sabot- matonat, qat’iylikka ega emas. 0 ‘quvchilami ishga asta-sekin jalb qilish, ularga tobora ко ‘proq mustaqillik bensh jamoa hayotining
O‘qituvchining okquvchiiar janioasi bilan ishlash usullari murakkablashib boruvchi me’yorlarini egallab olishiga yordam beradi. Faollikka va mustaqillikka tayanish har qanday aniq ishni tashkil etish uslubiyotida asosiy talablardan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Agar o‘quvchi1ar biror kechani o4kazishga qaror qilgan bo‘lsalar, bu qarorga o‘zlari kelishgan bo‘lishlari kerak. U sinf rahbari tomonidan tanlangan parchalami shunchaki yodlash va uni o‘qish bilan almashtirilmasligi, balki kechani tayyorlash jarayonidagi qizg‘in va faol ishlar davomida amalga oshirilishi lozim. 0 ‘quvchilami jamoa ishiga jalb qilish yo`i bilan ulaming ongi va xulq-atvoriga ta’sir etish jarayoni amalga oshiriladi.
Agar o‘quvchilar o‘z ishlarining ijtimoiy ma’nosini anglasalar, qiyinchiliklarni yengib o‘tsalar, ijtimoiy maqsadga erishsalar bu jarayon samarali bokladi. Yorqinlik va jo'shqinlik talabidan kelib chiqish sinf rahbari ish faoliyatiga yangicha ruh va mazmun baxsh etadi.
Agar o`smirlar oldida yorqin, qiziqtiruvchi maqsad boisa, ular juda ko‘p ishlami amalga oshirishlari mumkin. Sinf an’analari va bayramlarini nishonlash, togiarga, shaharlarga sayohat qilish qaysi 0‘quvchini befarq qoldiradi deysiz? Gap bolalarning ko‘nglini olish, ular uchun mumkin qadar ko‘proq bayramlar uyushtirishda emas, balki sinf jamoasining kundalik hayoti yetarlicha yorqin va jo'shqin bo'lishida, ijtimoiy yo‘nalish olgan faoliyatda quvonchli kechinmalar paydo bo‘lishidadir. О‘quvchilaming g'oyaviy-axloqiy jihatdan o'sishi, ijobiy sifatlaming tarkib topishi, shaxsning rivojlanishidagi kamchiliklarning yo‘qotilishi - bu tarbiyaviy natijadir. Sinf jamoasi faoliyatiga baho berishda qilingan ishlar miqdori, olingan yorliqlar, mukofotlar soniga qarab emas, balki o‘quvchilar jamoasining tashkil topishida ro‘y bergan aniq ijobiy o‘zgarishlarga e’tiborni qaratish kerak. Avvalo ijobiy tarbiyaviy natijalarni baholay bilish va shunga intilish - sinf rahbarining uslubiy jihatdan qurollanganligining muhim ko‘rsatkichlaridan biridir. Ijtimoiy foydali mehnatni tashkil etish.
0 ‘quvchilaming o‘z mehnatlarining ijtimoiy ahamiyatini anglab yetishi sinf rahbari ishini uslubiy jihatdan to‘g‘ri tashkil etilganligini bildiradi. Mehnat qilish orzusi turli sabablar bilan paydo boiishi mumkin. Agar sinf rahbari har qanday ishni tashkil etishda ishning ijtimoiy ahamiyatini anglashni nazarda tutuvchi yuksak darajadagi mavzular (sabablar) haqida qayg‘ursa, har bir ish o'quvchida mehnatda qatnashishning barqaror ko^nikmalari, unga ehtiyoj tarbiyalanishiga yordam beradi. 0 ‘quvchilar jamoasida agar mehnatdan ko'zlangan maqsadning obzi aniq ifodalangan yuksak ma’noga, koiarinki ruhga ega boisa, sinf rahbari osongina mehnat qilish istagini yuzaga keltiradi. Odatda, o‘quvchilar obzlari uchun qiziqarli ish boiib ko‘ringan mehnat topshiriqlarini bajarishga kirishadilar. Maktab hovlisini tozalash, sinfda o‘z-o‘ziga xizmat koi'satish kabi ishlarda kishini jalb qiladigan narsalar kam.
Bu oTinda sinf rahbari bolalar bajarayotgan ishlaming ahamiyati haqida gapirib berish, ulaming umum ishiga qo‘shayotgan hissalari nimalardan iborat ekanligini tushuntirishi kerak. Sinf rahbaridan о "quvchilarga shu narsani koisata bilish talab etiladiki, sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlari - o‘quvchilarning kattalar bilan birgalikda ishtirok etadigan muhim ijtimoiy ishlaming bir qismidir. Mehnatni tashkil etishda bolalarning yoshini hisobga olib yondashish talab qilinadi. Bu har bir maium yosh uchun mehnat topshirigining ogir-engilligini, mehnatning turli darajada anglashilishini hisobga olish demakdir. Mehnat koiarinkiligini bajarilayotgan ishning oxirigacha saqlab turish juda muhimdir. Kobpincha bolalar ishtiyoq bilan ishga kirishib, tezda charchab qoladilar, mehnat turlarini chala- chulpa bajaradilar. 0 ‘quvchidan ishni oxirigacha yetkazishni talab qilish, uni o‘z kayfiyatini boshqara bilishga o‘rgatish, charchashni yengish, zerikish hissini yo^qotish - bulaming hammasi mehnatda shaxsning axloqiy mashq qismlari sifatida namoyon boiadi. Mehnat topshiriqlari qanday bajarilganligi, jamoaning har bir a’zosi qanday ishlaganligi, ishga qanday munosabatda boiganligi, ijodiy tashabbus, zehn, o‘rtoqlarcha okzaro yordam qanday namoyon boiganligi bilan qiziqishi ayniqsa muhimdir.
Bu masalalarni butun sinf jamoasi bilan muhokama qilish ijtimoiy qimmatli axloqiy sifatlarning tarbiyalanishiga hamda jamoada samimiy va do‘stona munosabatlaming vujudga kelishiga yordam beradi. Ijobiy namunada tarbiyalash sinf rahbari ish faoliyatida juda katta o‘rin tutadi. Ijobiy namunalar taqlid qilish uchun yaqqol namuna sifatida juda katta ishontiruvchi va ilhomlantiruvchi kuchga ega. Ibratli misolning tarbiyaviy kuchi bolalarning taqlid qilishga moyilligi va qobiliyatiga asoslangan. Bolalarda yetarli darajada bilim hamda hayot tajribasi boimagani uchun atrof- tevarakdagilarning xatti-harakati va qiliqlariga diqqat bilan qaraydilar, ularga taqlid qiladilar, katta kishilar o'zlarini qanday tutsalar, ular ham o‘zlarini shunday tutishga harakat qiladilar. Ijobiy namunalar tarbiyani yaqqolroq, ko‘rsatmaliroq qiladi, uning hayot bilan bog‘liqligining qaror topishiga yordam beradi.
Tarbiyaviy ishda ota-onalar, о‘qituvchilar, tarbiyachilaming shaxsiy namuna ko‘rsatishlari, o‘zlaridan katta avlodning eng yaxshi mehnat namunalaridan, yurt mustaqilligi uchun kurashchilar hayotidan misol sifatida foydalanish ayniqsa muhimdir. Ijobiy namunani idrok qilish hamda o-quvchilarning unga boigan munosabati bolalarning yoshiga qarab farq qiladi. Masalan, 8-10 yoshli o‘quvchilami hamda kichik yoshli bolalami yorqin voqealar, mashhur kishilar hayotidan olingan misollar qiziqtiradi, lekin ular hali mustaqil ishlar olib borolmaydilar. Qahramonlik sarguzashtlari bilan qiziqish - kichik oksmirlar, 11-12 yoshli 0‘quvchilarga xos xususiyatdir. Ular bu haqidagi kitoblarni berilib o‘qiydi, kitob qahramonlarining jasoratli, shijoatli, mardonavor ishlariga qiziqadi, atrofdagi kishilarda ana shu sifatlami qadrlaydi. Botirlik va mardlik o‘smir hayotining faol qin'alariga aylanadi.
U ko'pincha ularni ham kuchli, botir, qo‘rqmas, jasoratlarga qodir deb biladi. Bu hoi o‘quvchilami ko‘pincha jasoratning faqat tashqi tomoni bilan qiziqishini koi'satadi, qahramonliklar qanday maqsadda amalga oshirilganligi va uni keltirib chiqaradigan sabablar bilan boglanmaydi.
Bu yoshdagi o‘quvchilar chinakam jasoratda yuksak axloqiy soflik, kishilarga boigan cheksiz muhabbat, zo‘r samimiylik namoyon boiishini har doim ham tushunib yetmaydi. Sinf rahbarining diqqat-e’tibori o‘quvchilar tushunchasining shunga o‘xshasli cheklanganligini bartaraf etishga qaratilishi kerak. Katta yoshli o‘quvchilar, ya’ni 13-15 yoshdagi o‘smirlar qahramon siymosini o‘zlarining ichki dunyolariga mos, ongli ravishda ajrata biladilar. Shuning uchun ham tanlash jo‘shqin tus oladi. O^zlariga turli-tuman savollar beradi, o‘ziga xos umumlashmalar qilinadi, jasoratning asliy xususiyatlari yo u yo‘sin, yo bu yo‘sin idi'ok qilinadi. Suhbatlar, uchrashuvlar, kitobxonlik kechalari, san’at, musiqa, kino asarlari ustidagi bahslar bu borada yaxshi natijalar beradi. 0 ‘quvchilarga tarbiya berishda sinf rahbarining shaxsiy namuna ko‘rsatishi juda katta ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham uning sinfdagi xulq-atvori. uning o‘quvchilarga boigan muhabbati samimiy bolishi kerak.
Va nihoyat, o‘quvchilarning faoliyati va munosabatida o‘rtoqlari namunasining ta’siri ham muhimdir. Tashqi yurish- turish xususiyatlari qabul qilinadi; qiziqishlar, axloqiy jihatdan baho berish, mulohazalar, sevimli mashg4ilotlar, qiziqish va didlar o‘zaro bir-biriga ta’sir etadi. Ana shu ishlar jarayonida paydo boladigan о‘quvchi an’analari har bir o‘quvchining xulq-atvoriga qo‘yiladigan talablarni aniqlashtirishga yordam beradi. Ijtimoiy ahamiyatli ishlarda ijobiy namunaga taqlid qilish o‘quvchining axloqiy jihatdan mashq qilishiga aylanadi. Topshiriqlar - muhim tarbiyaviy usul hisoblanadi. 0 ‘quvchilaming jamoa hayotida qatnashishi ularning faolligiga bog‘liqdir. Faollik esa faoliyat jarayonida tarkib topadi va namoyon bo‘ladi.
Topshiriqlar: - ijtimoiy ahamiyatga qaratilgan natijaga qaratilgan; - jamoaning ijtimoiy hayotida faol qatnashuvchi kishining tashkilotchilik qobiliyatlari va sifatlarini tarkib toptiradi; - bolalarning faol faoliyatga, 0‘z-o‘zini qaror toptirishga boMgan intilishini qanoatlantiradi, turli ishlarda faollik ko'rsatish uchun sharoit yaratadi; - bolalar o‘rtasidagi munosabatlarning yangi imkoniyatlarini vujudga keltiradi.
Topshiriqlar o'quvchilar jamoasiga va ayrim o‘quvchilarga berilishi mumkin. Topshiriqning tarbiyaviy ta’siri uning mazmuniga ham, turli yosh va jinsdagi o'quvchilaming bu topshiriqdan manfaatdorligiga ham bogliqdir. Topshiriqlar turlicha boTishi mumkin: - tashkiliy topshiriqlar (turli-tuman tashkiliy ishlar, saylovlar, sinf faollarini belgilash va ularni yo‘naltirish ishlari); - Ijtimoiy-ma’rifiy topshiriqlar (bolalar va o'smirlar harakatida qatnashish, devoriy gazeta chiqarish va hokazo); - ovquv ishlari bilan bog'liq topshiriqlar (o‘zaro yordam uyushtirish, imtihon va olimpiadalarga tayyorgarlik ko‘rish, fan kechalari va hokazolar); - Sport va o"yin topshiriqlari.
Topshiriqlarning mohiyati va mazmuniga qarab o‘quvchilarning ularga turlicha munosabatda bo`ishni, u yoki bu topshiriqlarning ma’lum darajada ta’sir etishini nazarda tutish kerak. Sinf rahbari bolalarda ojizlik tuyg‘ulari paydo bo'lmasligi, ulardagi ishonchsizlikning yo‘qolishi, ishdagi ishtiyoqi mustahkamlamshi uchun alohida e’tibor qilishiga to`ri keladi. Shuni ham hisobga olish kerakki. ayrim bolalar topshiriqni bajarishdan mamnun boTadilar, har qanday ishdan seskanmaydilar, ba’zi bolalar esa ishga umuman qiziqish sezmaydilar. Bular tarbiyasi ancha qiyin bolalar bo`ib, alohida yondashishni talab etadi. Hayotda uchinchi toifa o‘quvchilar ham bor. Ular jamoada yaxshigina obro‘ga ega bolsalar-da, o‘z kuchiga yetarli ravishda ishonch sezmaydi, uyatchan, tortinchoq boladi, garchi u ishni bemalol uddalay olsa ham, o‘z zimmasiga kattaroq jamoat ishini olishga botina olmaydi. Bu holatlarning hammasi jamoatchilik obrokyining pasayishiga, jamoa aloqalarining bo'shashib ketishiga olib keladi. Jamoaning ijtimoiy hayot darajasi qanchalik yuqori boTsa, topshiriqlar mazmuni qanchalik qiziqarli, xilma-xil-boTsa, jamoada ba’zi qarama-qarshiliklar oson bartaraf etiladi. Topshiriqlar o‘quvchilami yosh xususiyatlariga javob be- rishi, ularning kuchi yetadigan boTishi kerak. 0 ‘quvchiga kuchi yetadigan ishni topshirish ayni vaqtda mavjud qiyinchiliklami yengish imkonini beradi. Qiyinichliklami yengish esa o‘z navbatida irodani tarbiyalaydi. 0 ‘vin - yetakchi faoliyat turidir.
U tufayli o‘quvchi ruhiyatida muhim okzgarishlar ro‘y beradi, shaxs rivojiga katta ta’sir o‘tkazadi. Ocyin erkin faoliyat bolib, u faqat o'yin natijalaridan iborat emas, balki u o‘zidan ham quvonch, ham qanoatlanish hissini keltirib chiqaradi, bolalarda faol, ijodiy, shirin kechinmalar hosil qiladi.
Okquvchilar bilan olib boriladigan ishda o‘yin usulidan turlicha foydalaniladi. Hozirgi paytda o‘yin usullaridan dars jarayonida ham keng foydalanilmoqda va yaxshigina natijalarga erishilmoqda. Sinf rahbarining uslubiy mahorati o'quvchilami o‘yin g‘oyasi bilan qiziqtira bilishda, o‘yinning mohiyati, qoidalari, talablarini tushunib olishda ularga yordam berishda namoyon boTadi. Bolalar bilan birgalikda o‘yin uchun zarur boigan hamma narsalarni tayyorlash va ijrochilikni bolishda ularda yordam berish lozim. Musobaqalashadigan jamoalarni o'z jismoniy va aqliy tayyorgarligi jihatidan taxminan bir xilda bolishiga erishish ayniqsa muhimdir. 0 ‘yinda bolar-bolmasga ma’muriyatchilik qilish, buyruq berish, har qanday ta'qib zararlidir.
Bolalarning o‘yin faoliyatini tashkil etishda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega boigan o'yinlar mavjudligiga e'tiborni qaratish lozim. Shu bilan birgalikda, shafqatsizlik, dag‘allik, ortiqcha zo'riqish va qiziqish holatlarini keltirib chiqaradigan, bolalarning sogiigiga, tarbiyasiga ziyon yetkazadigan ko‘ngilochar o‘yinlardan ehtiyot boimoq kerak. Ishontirish orqali o'quvchilaming ongi gboyaviy-axloqiy me'yorlar va tushunchalar bilan boyishiga erishiladi. Ishontirish usuli birinchi navbatda ongga ta'sir etadi, g‘oyaviy-axloqiy tushuncha, qarash, baho berishni tarkib toptiradi. Maiumki, e'tiqod, qarash, baho berish xatti-harakatlarning axloqiy talqinlariga aylanadi va pirovardida xulq-atvorga ham ta’sir etadi. 0 ‘quvchilarda o‘zlari bilib olgan axloqiy talablar darajasida boiishga intilish paydo boiadi va rivojlanib boradi. Bu mtilishni saqlash va mustahkamlashgma emas, balki uni amalga oshishi uchun imkoniyat yaratish muhimdir. 0 ‘quvchilaming to"gii so'zlari va ulaming haqiqiy e’tiqodi, qarashlari, baho berishi, xulq-atvori okrtasida uzilish paydo boiganda ishontirish usulining notobg ii qoilanilishi og'zaki tarbiya xavfini keltirib chiqaradi. Bundan soxtalik, ikkiyuzlamachilik, tilyogiamalik kelib chiqadi, tarbiyaga jiddiy putur etadi. Bolalarni ma’nosi tushunarsiz, mazmuni qiziqarsiz, ular tomonidan his qilinmagan so'zlarni tinglashga majbur qilmaslik kerak.
Ulaming shaxsiy tajribalariga tayanib, yangicha qarash paydo qilishga yordam berish, ishontirish va agar zarur boisa, fikridan qaytarish juda muhimdir. 0 ‘quvchilar faoliyatining eng tarqalgan shakllaridan biri sinf majlisi, bolalar tashkilotlari harakatlari, yiginlari boiib, ularda ishontirish usuli keng qoilaniladi. Bulardan tashqari, tarbiyaviy soatlarda, uchrashuvlarda, axloq muammolariga doir bahslarda, kechalarda, o‘quvchilar bilan yakkama-yakka suhbatlarda bu usul qoi keladi. 0‘quvchilarni faqat sinf rahbarining suhbat va tushuntirishlari yordami bilangina emas, balki ulaming o‘z hayotiy tajribalari, kundalik ijodiy faoliyatlari, boshqa kishilar bilan doimiy suratda muomalalari orqali ham tarbiyalash lozim. Yaxshi kitob, yuksak g‘oyali san’at asari, qiziqarli radio eshittirishlari.