Radioelektronika asoslari

Chiqishdan boshqariluvchi stabilizatorlar

C



2-ra.sm. Chiqishdan boshqariluvchi keimi-ket (a) va parallcl (b) stabilizator.

hiqishdai boshqariluvchi stabilizatoming sodalashtirilgan sxematari 2-rasmda ko‘rsatilgan. Uning ishlash uslubi kirishdan boshqariliuvchi stabilizatornikidan farq qilmaydi. Chiqishdan boshqariluvchi stabilizatoming ketma-ket sxemasida (2a-rasm) boshqaruvchi kuchlanish Ri va R₂ qarshiliklardan tuzilgan kuchlanish bo‘lgichidagi R] qarshilik orqali tranzistoming bazasiga beriladi. Uning kattaligi R„ nagruzka qarshiligi kiemmalaridagi kuchlanishga proporsional. Chiqish kuchlanishi ortsa, R_t qarshilikdagi kuchlanish oriadi va u tranzistomlng bazasidagi manfiy kuchlanishni kamaytiradi. Buning natijasida tranzistoming o'zgarmas tokka boigan qarshiligi ortadi va undagi potensial tushuvi ko‘payadi. Bu esa chiqish kuchlanishining kamayishiga olib keladi. Aksincha, chiqish kuchlanishi kamaysa, yuqorida ko‘rilgan jarayon teskari yo‘nalishda sodir boiadi va chiqish kuchlanishi ortadi.
Chiqishdan boshqariluvchi stabilizatoming parallel sxemasida 2b-rasm, chiqish kuchlanishining ortishi natijasida R₂ qarshilikdagi kuchlanish ham ortadi. U tranzistor bazasidagi musbat kuchlanishni kamaytiradi va undan tok ko'proq o‘ta boshlaydi. Natijada so'ndiruvchi qarshiiikdagi potensiai tushuvi ortib, chiqish kuchlanishi kamayadi. Aksincha, chiqish kuchlamshi kamaysa. R, qarshilikdagi kuchlanish kamayadi va tranzistordan tok o'tishi qiyinlashadi hamda Ri qarshilikdagi kuchlanish tushuvi kamaytb, chiqish kuchlanishi ortadi.
Shunday qilib, stabilizatoming ikkala tur sxemasida ham chiqish kuchlanishining har qanday o‘zgarishiga tranzistor aks ta’simi hosil qiladi. Natijada chiqish kuchlanishi biror o‘rtacha qiymat atrofida o‘zgarib turadi. Stabillash jarayoni sifatli bo‘lishi ucbun bu o'zgarishlar ampUtudasi yetarlicha kichik bo'lishi kerak. Uni ta'minlash esa, tranzistoming chiqish kuchlanishining kichik o‘zgarish ainplitudasini qanchalik boshqara olishga bog‘liq. Shuning uchun qurilmaning sezgirligini oshirish maqsadida stabiilash sxemasiga kuchaytirish kaskadi kiritiladi. U boshqaruvchi kuchlanishni kuchaytirib¹ berishga xizmat qiladi. Kuchaytirgichning tranzistori boshqaruvcki element deb ataladi.
Amalda chiqishdan boshqariluvchi stabilizatoming ketma-ket sxemasi keng tarqalgan. Kuchaytirgich kaskadiga ega bo'lgan bunday Stabilizatoming prinsipial sxemasi 3-rasmda ko'rsatilgan.
Bu sxema quyidagicha ishlaydi. Faraz qilaylik, kirish kuchlantshi AU_x miqdorga ortsin. U holda tartibga soluvchi 7j tranzistoming kollektor toki Afti miqdorga ortib, chiqish kuchlanishini AU₂ qiymatga orttiradi. Bu kuchlanishmng bir qismi R_t va R₂ qarsliiliklardan tuzilgan kuchlanish bo‘lgichi crqali boshqaruvchi J\ tranzistorning bazasiga uzatiladi va kollektor tokini AI_k2 miqdorga oshiradi. Buning natijasida R qarshilikdagi potensial uishuvi ortib, u boshqaruvchi tranzistoming kollektor kuchlanishi AU_i2 miqdorga kamayishiga olib keiadi. 7’₂ bosbqaruvchi tranzistoming kollektori tartibga soluvchi 7j tranzistoming bazasi bilan to‘g‘ridan-to‘g*ri ulangan boMgani ucitun baza kuchlanisht ham AU_t2 miqdorga kamayadi. Bu tartibga soluvchi 7j tranzistordan o'tuvchi tokni kamaytiradi. Shunday qilib, tartibga soluvchi tranztstor' kollektor tokining boshlang'ich ortisbiga qarshi paydo bo'lgan aks .ta'sir aatijasida u yanada orta olmaydi. Bu kirish ’ kuchlanishi orlishi bilan tartibga soluvcbi tranzistor qarshitigining ortishiga ekvivalentdir. Agar tartibga soluvchi tranzistordagi kuchlanish tushuvi kirish kuchlanishi o'zgarishiga son jihatdan teng bolsa. chiqish kuchlanishi deyarli c'zgarishsiz qoladi, ya’ni stabillash hosil bo'ladi. Kirish kuchlanishi o'zgarmas bo*lib, nagruzka qarshiligi o'zgarishi tufayli
chiqish kudblanishi o‘zgarganda ham vuqoida ko‘rilgan jirayon sodir bo'ladi.
Shuni aytish kerakki, :tabi!izatoming analiy sxemaiarida tayanch (siljitish) kuchiantshi E_c ni alt&ida matiba yoidamida hosif qilish qulay einas. Shuning uchun u avtomauV; usulda killektor marbai hisobiga vujudga keltiriladi. Buntng uchuo tranzistonmg emitcr zanjiriga stabilitran (aktiv qarshilik emab) utanalj. Ishihi rejimda (xarakteristikaning to‘g‘ri chiziq qismi) slabilitrontagi poonsial tushuvi undan O'tuvchi tokka bogliq bolmaydn, ya'ni emitt& kudlanishi deyarli o‘zgarishsiz boMadi. Bu kuchtanish tranzistorning Uzaiiga o'zgarmas kuchlanish kabi teskari ishorabilan uzatilib turadi.


3-rasm. tiuchaytirish kaskadi|a cga bo'lgan rhiqbhdan boshqarituvchi ketml-Vct stabilizator,



Chiqishdan boshqariluvcbi ketma- ket stabilizatorlaning chiqish qarshiligi kichik bo'ladi. Ular kirish qarshilig. ish jarayonida o‘zgarishi mumkin bo‘Igan qurilmalar, masalan, kuchaytrish quriImalmni manba bilan ta'minlashda keng qo'llaniladi.
Mashqlami bajarish tartiai
Ishning maketi stabilizatorning chiqishdan boshqjriJuvchi ketma-ket sxemasi asosida yasalgan ochiq paneldan iborat bt‘lib, laboratoriya stendiga joylashtirilgan Uning prinsipial sxemasi 4-rasnda ko‘rsatiigan. Sxema elementlarining kattaligi quyidagi tartibda olinadi:
V,. Vj --- MP-40 Vj --- D 8t4A R, = 12 kOm Kj= 7,5 kOm Rj= 1 kOm Rt —2,2 Om l'b'zgaruvchanj Rj ^ 200 kOm Rf- = 620 Om (0‘zgaruvchan)
C


4-rasm. Elehtron stxhilizatorning prinsipial sxemast.
, - 20 itk
I
sh sxemasini yigish talaba tomonidan bajariladi. Buning uchuu ko'chma elementiami maketdagi uyalarga joylashtirib chiqish kerak.
0‘lchash ishlari 5-rasmda keltirilgan blok-sxema asosida olib boriladi. Unda ST - o‘rganilayolgan stabilizator. M - o‘zgarmas tok manbai, R_t - kirish potensiometri, R_n - chiqish nagruzkasi (qarshiliklar magazini), R_p - potensiomctr sifatida yuqori OrttW (bir necha kOm) reostatdan foydalanish mutnkin. M- o'zgarmas tok manbai sifatida chiqish kuchlanishi 50 V gacha bo'lgan “Elektronika” yoki stendning pastki qismida joylashgan tok manbat ishlatiladi. Tok kuchi va kuchlanishlar avometr (tester) yordamida o‘lchanadi.
I-mashq. Stabilizatoming stabillash sohasini aniqlash
I. Stabilizatoming prinsipial sxemasi (4-rasm)yig‘tlsin va 5-rastndagi blok-sxema tuzilsin.

2. 
   Stabilizaloming stabillash rejimi 0‘matitsin va stabiUash sohasi mavjudligi tekshirib ko‘ritsi«. (laborant yoki o‘qituvchi yordamida)
   
3. 
   Kirish kuchianishi amplitudasini 1 mV dan 15 mV gacha oraliqda o'zgartira borib, chiqish kuchlanishi amplitudasi o‘lchansin.
   

0‘lchash natijalari 1-jadvalga joylashtirilsin.

4. 
   J