Radioelektronika asoslari

2-jadval

Jfe	CfM, (V)		UehiaUh (V)	K
'

adval natijalari asosida transformator bog'lanishli rezonans kuchaytirgichning chastotaviy xarakteristikasi chizilsin va o'tkazish polosasi topilsin.

Eslatma: Bevosita va transformaior bogManishli rezonans
kuchaytirgichning chastotaviy xarakteristikalari bitta grafikka
joylashtirilsin.

111. 
     -mashq. O'zgartnas polosali kuchaytirgichmng chastotaviy xarakteristikasini olish
     

1. 
   Generatorda transformator bogManishli rezonans kuchaytirgichning asosiy rezonans chastotasi o'matilsin.
   
2. 
   C₂ - o'zgaruvdian kondcnsatomi ulab, o‘zgannas polosali kuchaytirgich sxemasi xosil kilinsin.
   
3. 
   Tebranish konturlari orasidagi bog‘lanish kuchsiz bo'lgan holda C_z kondensalor dastasini burab, ikkilamchi kontur birlamchi kontur bilan rczonansga sozlansin.
   
4. 
   Konturlar orasidagi bog'Ianishning Ituchsiz holi uchun kuchaytirgichning chastotaviy xarakteristikasi olinsin.
   

0‘lchash natijalari 3-jadvalga joylashlirilsin.

3-jadval.

K2	Ubrisk (V)	_ im .	Vckunsh 00	K

5. 
   Jadval natijalari asosida kuchaytirgichning chastotaviy xarakteristikasi chizilsin va o‘tkazish polosasi topilsin.
   
6. 
   Konturlari orastda kuchli bogianish o'matib, 4-, 5-bandlar takrorlansin.
   
7. 
   Konturlar orasida kritik bogianish o‘matilsin va chastotaviy xarakteristika olinsin.
   
8. 
   Konturlar orasida optima) bogianish o‘matilsin va chastotaviy xarakteristika olinsin.
   

EsJatma: 0‘zgannas poJosali kuchaytirgichning kuchsiz, kuchli va kritik bogianish hollari uchun aniqlangan chastotaviy xarakteristikalar yagona grafikka joylashtirilsin.

6. 
   ISH.
   

/JC-GENERATOR
Ishning tnaqsadi; /fC-geneTatorlaming tnziiish tarkibini o'rganish, tebranish chastotasining teskari bog‘lanish zanjiii elementlariga bogiiqligini aniqlash, generatsiya shartlarini bajarilish uslubi bilan tanishish.
Istining nazariy asoslari:

1. 
   Elektr signali generatoriari va ulaming turlari.
   
2. 
   Generatsiya shartlari: amplitudalar va fazalar balansi sharti.
   
3. 
   Generator uchun teskari bog‘lanish zanjirini tanlash usuli.
   
4. 
   Ikki kaskadli RC- generatoming tuzilishi va unda generatsiya shartlarining bajarilish tartibi.
   
5. 
   Bir kaskadli RC-generatoming tuzilisht va unda generatsiya shartlarining bajarilish tartibi.
   

* 6. SC-generatorida ishlab chiqarilgan tebranishlaming chastotasi va amplitudasining kaUaligi.

7. 
   RC- generatorlarida hosil qilingan tebranishlaming turg‘unligini tushuntirish.
   

Qisqacha nazariya.

1. 
   Elektr signaii generatorlari.
   

Generatsiya shartlari
Fizikaviy tajribalar texnikasida va radioelektronikaning ko‘p sohalarida elektr tebranishini hosil qiladigan qurilmalar katta ahamiyatga ega.
O'zgarmas tok manbai energiyasini biror shakl va chastotali o‘zgaruvchan tok (yoki kuchlanish) energiyasiga aylantirib beruvchi qurilma elektr signali generatori deb alaladi. Ayrim hollarda maxsus rejimda ishlovchi yuqori chastotali, katta quwatli kuchaytirgichlar ham elektr signali generatori deyiladi. Qurilmada hosil qilinayotgan tebranishning chastotasi va shakli chiziqli bo‘lmagan aktiv element xususiyatlariga va qurilmaning sxemasiga bog'liq.
Tebranish hosil qilish usuliga qarab geneiatorlar tashqi va ichki turtki ta'sirida ishlovchi generatoriarga ajraliladi.
Tashqi turtki ta'sirida uyg‘onadigan generatortar oddiy kuchaytirgichdan iborat boriib, astida tebranish ishlab chjqarmaydi, balki
kam quvvatli signalni kucliaytirib beradi, xolos. Ular asosan, rezonans kuchaytirgididan tashkil topadi va yuqori chastotali generator hisoblanadi. Tebranish chastotasi nagruzka konturining rezonans chastotasiga teng bo‘lib_: amplitudasi tashqi kuch bilan belgilanadi. Bunday generatorlarda tebranish chastotasi kvars orqali berilishi mumkin (kvars generatorlari).
Ichki turtki ta'sirida g‘alayonlanadigan gencratorlar o ‘z-o ‘zidan tebranish hosil qiiuvchi generatorlar bo‘Iib, ular yana avtogeneraior deb ham ataladi. Ularda tebranish chastotasi va amplitudasi qurilmaning xususiy paramelrlari orqali belgilanadi.
Tebranish shakliga qarab gcneratorlar garmonik va relaksatsiyaviy tebranish generatoriariga ajratiladi.
Qurilmada tebranish hosil bo‘lish hodisasi generatsiya deb aytiladi. Generatsiyaning vujudga kelishi uchun ma’lum shartlar bajarilisht kerak. Ular generalsiya shartlari deb ataladi.
Kuchaytirgichlarda musbat teskari bog'lanish {
- 0) bo'lganda
k
teskari bog'ianish paranietri Kfi

uchaytirish koeffitsicnti
^r 1 -K0
ortishi bilan o'sishi, kuchaytirgichning stabilligi esa kamayishi maTum. Ana shu nostabillik o‘z-o‘zidan tebranish hosil boTishining zarur sharti deb qabul qilinadi. Haqiqatdan ham,
Pk+9>p =2ttn
K
(0

p = 1
ifoda bajarilganda sistemaning A'_T - natijaviy kuchaylirish koeffitsienti cheksizga aylanadi. Bu sistemaga chekli amplitudali signal ta'sir etganda uning chiqishida cheksiz amplitudali tebranish hosil boTishini ifodalaydi. Lekin cheksiz amplitudali tebranish fizikaviy ma’noga ega cmas. U qurilmaning chiqishida chekli amplitudali tcbranish hosil boTishi uchun
k irish signalining hojati yo'qligini koTsatadi. Bu sistemanirtg o 'z-o ‘zidan g 'alayonlanishidir. Demak, har bir o‘z-o‘zidan g'alayonlanuvchi (uyg'onuvchi) generator musbat teskari bog'lanishli kuchaytirgichdan iborat bo'lar ekan. Unda kirish signali vazifasini Uj leskari 1-rasm. bogTanish kuchlanishi bajaradi (l-rasin).
Shunga ko'ra (2) ifoda generatsiya shartlari deb ataladi. Uning birinchi ifodasi fazalar balansi yoki fazalar sharti deb, ikkinchisi esa amplitudalar balansi yoki amplitudalar sharti deb ataladi.
FazaJar sharti teskari bog'lanish zanjirining U_T chiqish kuchlanishi U_s Xirish signaJining o‘mini bosa olishini ifodalasa, amplitudalar sharti bu kuchlanishning tebranishni tutib turish uchunyetarligini ifodalaydi.
K, p,
_k va
kattaJikiar chastotaga bog‘liq miqdorlardir. Shuning ychun (Ifgcneratsiya shartlari yo yakka chastota uchun, yoki blr vaqtda bir necha chastota (chastota spektri) uchun bajarilishi mumkin. Agar ular yakka chastota uchun bajarilsa, generator sinusoidal (kosinusoidal) tebranishlar hosil qiladi va garmonik tebranishiar generatori deb ataladi. Agar generatsiya shartlari chastotalar spektri uchun bajariisa, nogarmonik tebranishlar hosil bo'ladi va generator relaksatsiyaviy tebranish generatori deyiladi.
S

huni aytish kerakki, (I) generatsiya shartlari tebranish hosil bo‘lishtning zaruriy shartt bo‘lib, hosil bo'ladigan tebranishlaming statsronar amplitudasi va tebrantsh shaklini baholash uchun yetarli emas. AmaJiy jihatdan amplrtudaJar sharti birdan kattaroq qilib olinadi (K/3 > 1). Bu hosil qilinadigan tebranishlar amplitudasining o‘sishini ta'minlashi kerak. Lektn generator aktiv clementining xarakteristikasi egri chiziqli bo‘lisht uning cheksiz o'sishiga yo‘l qo‘ymaydi, ya’ni amplitudaning o'sishini chegaralaydi.
0‘z-o‘zidan uyg‘otilish (g'alayonlanish) jarayonida /J kattalik tebranish amplitudasiga bog‘Hq emas, shuning uchun u o‘zgarmasdan qoladi (2a-rasm). Kuchaytirish koeffitsienti aktiv element volt-amper xarakteristikasining nochizig‘iyligi tufayli amplituda ortishi biian kamayadi (fi(f7)-chiziq). U A nuqtaga ()//? bilan kesisbish nuqtasi) yetguncha kamayib boradi va shundan so‘ng tebranish amplitudasining ortislii lo'xtab, statsionar tebranish hosil bo‘ladi (2b rasm). Kuchaytirgichda kichik amplitudalr tasodifiy tehranish paydo boMishi bilan generatsiya boshlanadi va u doimty (statsionar) amplitudali signal hosil bolguncha davom ctadi. Tebranish amplitudasining ortishi eksponensiai qonuniyat bo‘yicha ruy beradt.
jRC-generator musbat teskari bog'lanishli /tC-kuchaytirgichdan iboratdir. Teskari bog'lanish zanjiri R va C elementlardan tuzilib, qanday boiishi kQchaytirgtchning xususiyati bilan belgilanadi. Maiumki,' RC-kuchaytirgichning kudiaytirish koeffitsienti oikazish sohasi oraligida kam o‘zgaradigan kattalikdir. Chunki bu oraliqda kirish va chiqish kuchlanishlari fazalari farqi deyarli o'zgarmaydi. Shuning uchun generatorda g‘a 1 ayonlanadigan tebranish shakli teskari bogianish zanjiri bilan xarakterlanadi. Masalan, teskari bogianish zanjirining chastotaviy va fazaviy xarakteristikasi shunday bo‘ Isaki, (I) generatsiya sharti kuchaytirgichning oikazish sohasida yotgan biror chastota uchun bajarilsa, u holda yuqoridagi fikrga ko‘ra butun soha uchun ham bajartladi va gcnerator bir emas balki bir necha chastotada garmonik tebranish ishlab chiqadi. Demak, j?C -generatorda faqal co = <3)₀ chastota uchun generatsiya shartlari bajarilishiga sharoit yaratish kcrak. Buning uchun teskari bogianish zanjirining fazaviy xaraktcristikasi shunday boiishi kerakki, u teskari bogianishni faqat a)₀ chastotada musbat qilsin. Demak, teskari bogianish zanjiri kuchaytirgichdagi faza siljishini juft jt ga toidirishi kerak. Bu hol kaskadlar soni bilan ham bogiiq, Agar kaskadlar soni juft boisa, teskari bogianish zanjiri hosil qiladigan faza siljishi juft n ga, aks holda, toq boisa tcskari bogianish zanjiri hosil qiladigan faza siljishi toq jt ga karrali boiishi kcrak, ya’ni:
agar, m -juftboisa,
=2nn
agar, m -toqboisa, ^ = (2«-t)?r, bu yerda m kaskad soni, n - butun son.

3. 
   Ikki kaskadti /fC-gencmtor
   

t
Ikki kaskadli /?C-generator musbat teskari bogianishli ikki kaskadli RC-kuchavtirgi chdan iborat (3-rasm). Unda




3-rasm.
teskari bogianish zanjiri sifatida ^v ■ ' _^v ko'prigidan ‘ foydalaniladi. U chastota tanlovchi ketma-ket va parallel ulangan ,_t RC zanjirdan iborat. Uning /?₍C[ - ketma ket „ qismi chiqish zanjiriga, fl₂Ci - parallel qismi esa kirish zanjiriga ulangan. Past chastotali stgnalning Vin ko‘prigidan o‘tishida
kondensatorlardir. Bu sxemada manfiy teskari bog‘lanish R_e qarshilik orqali kiritiladi va u uning chuqurligi R₇ qarshilik orqali boshqarilib, generatsiyalanayotgan signal amplitudasiga mos ravishda kuchaytirish koeffitsientini o'zgartiriladi. Manfiy teskari bog‘1anish zanjiri faqat uzatish
koeffitsientiga ta’sir qWadi, ya’nv. = Bunda tcbranish
A.
chaslotasi o‘zgarmaydi va u (7) ifoda yordamida aniqlanadj. Kuchaytirgichga manbani ulash bilan tebrartish boshlanadi. Shu paytda kollcktorda keng spektrli uzluksiz chastotali impuls hosil bo‘ladi. Vin ko‘prigining chastota tanlash xususiyatiga ko'ra ulardan a>₀ chastotali tebranish tanlab olinadi va generatsjya shartlari bajarilishi hisobiga bu tebranish so‘nmaydi, hamda qofganlari yutilib, so‘nadt. Shunday qilib, /fC-generator past chastotali sinusoidal signal hosil qiluvchi generator hisoblanadi. Uning chastotasini 0‘zgartirish uchun Ri qarshilik yoniga qo‘shimcha o'zgaruvchan R₇ qarshilik ulanadi (5-rasm).