Радиотехник тизимлар назарияси асослари

II.4. Atmosfera havosining ifloslanishiga harakatdagi
manbalarning ta’siri
Atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy harakatdagi 
m anbalarga, tashlandiqlari respublikaning barcha sanoat 
va energetikaning yig'indisidan ikki barobar ko‘proq bo'lgan 
avtotransport majmuasiga (avtomobil transporti, qishloq 
xo ‘jalik m ashinalari, yo ‘l-qurilish texnikasi, avtoyoqilg‘i 
quyish stansiyalari) taaluqli. Avtomobil transporti tash- 
landiqlari havoni b o ‘g ‘uvchi gaz, azot oksidi, uglevo- 
dorodlar, benzopirenlar, aldegidlar h am da q o ‘rg‘oshin 
bilan ifloslantirishning asosiy manbaidir.
2000-yilda avtotransportdan b o ‘lgan tashlandiqlar at- 
mosferaga chiqariladigan ifloslantiruvchilar um um iy haj- 
mining 67,8% ni tashkil etdi. Harakatdagi ifloslantiruvchi 
m anbalarining asosiy hissasi Toshkent shahri, Farg'ona, 
Sam arqand, Q arshi, Andijon va T oshkent viloyatlariga 
to ‘g‘ri keladi.
Toshkent, Sam arqand, Andijon va Buxorodek ayrim 
shaharlarga avtotransportdan b o ‘lgan tashlanm alar miq- 
dori ifloslantiruvchi m oddalar tashlanm asining um um iy 
hajmini 80% dan ortiqrog‘ini tashkil etadi.
1991—1996-yillarda yuk tashishni qisqarishi va natijada 
yoqilg‘i ishlatilishi kamayishi m unosabati bilan avtotran-
36
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

spoitdan chiqariladigan tashlanmalarning kamayishi sezildi. 
Bu yerda tabiatni m uhofaza qilish D avlat q o £mitasi, 
0 ‘zb ek isto n R esp u b lik asi IIB D A N b o sh q a rm a si, 
vazirliklar, idoralar va koi'xonalar tom onidan havo havzasi 
holatini yaxshilash b o ‘yicha olib borgan ishlar ham o ‘z 
natijasini kobsatdi. 1997-yildan boshlab xususiy avtotran- 
sport sonining oshishi va yuk tashishi hajm larining o ‘sishi 
munosabati bilan harakatdagi m anbalardan ifloslantiruv- 
chi moddalarning chiqarilishi 2001-yilga kelib 1,54 million 
tonnaga yetganligi kuzatildi.
Statsionar m anbalardan farqli o ‘laroq, avtotransport 
majmuasidan chiqadigan ifloslantiruvchi moddalar atmos- 
feraning yer ustki qatlamida, bevosita nafas olish mintaqa- 
sida to‘planadi. Bu esa qo‘ig‘oshin birikmalari vaboshqa zaharli, 
kanserogen moddalarning odam organizmida yig‘ilib, uning 
salomatligini yomonlashuviga olib keladi. Avtotransport maj- 
muining atmosfera havosiga zararli ta ’siri keskin yechimlar 
talab qilinadigan jiddiy muammolarga sabab bo‘ladi:
— m otor yoqilg‘isining sifati talablarga javob bermay- 
di, etillangan benzin va yuqori darajada oltingugurtga ega 
bo‘lgan dizel yoqilg‘isining ham m a yerda foydalanishi;
— avtotransport m otorlari t a ’m ir talab b o ‘lib eskiri- 
shi zararli ch iq in d ilarn in g ortishiga sabab b o ‘lm oqda. 
D avlat sektorining 50% dan ortiq va xususiy sektorning 
40% dan ortiq avtotransporti 10 yildan ortiqroq eksplua- 
tatsiya qilinadi;
— respublika korxonalarida diagnostik bazalar kam 
rivojlangan, yoqilg‘i sifatini nazorat qiluvchi asboblar kam, 
dvigatellardan chiqadigan gazlarning zaharlilik va qurum
37
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

darajasini nazorat etuvchi asboblarning yetishmasligi juda 
ham sezilmoqda. Bor asboblaming ham 40% ga yaqini nosoz 
ahvolda. Buning natijasida amalda davlat sektorining 150 
mingga yaqin avtotranspoiti har kuni ekologik holati tek- 
shirilmasdan reysga chiqariladi.
— avtotransportni tabiiy siqilgan va suyultirilgan neft 
gaziga o ‘tkazish haddan ziyod sekin sur’atlar bilan amalga 
oshirilmoqda. Bugungi kunda rcspublika bo‘yicha umuman 
10 mingdan kam roq avtom obillar gaz yoqilg‘isi bilan 
ishlamoqda (umumiy avtomobil parkining 1 % dan kamrog‘i).
Ekologik holatni nazorat etish yaxshi bo‘lmagan tranzit 
yuk tashuvchi avtotranspoitlar ham shaharlarning atmos- 
fera havosi holatini yomonlashuviga olib keladi.
Hozirgi vaqtda respublikada 400 mingdan ko‘proq qish- 
loq xo'jaligi texnikasi bor. U lardan 150 m ingtasini trak- 
torlar tashkil etadi. Bu m anbalarning chiqarm alarini na- 
zorat etish am alda yo‘lga qo‘yilmagan.
T em ir yo‘l va aviatsiya transporti, garchi atm osfera 
havosini buzuvchi asosiy m anbalarga kirm asa ham , ular 
ayrim rayonlarda a tro f m uhitga «yaxshigina» salbiy ta ’sir 
o ‘tkazadi. B irinchi navbatda, ular asosan aholi zich 
yashaydigan joylarda joylashgan te m ir y o ‘l stansiyalari, 
aeroportlarga taalluqlidir. Respublikada teplovozlar va havo 
kemalari dvigatellaridan chiqadigan gazlarning zaxarliligi- 
ni va qurumini nazorat qilish asboblari mavjud emas. Temir 
yo ‘l transporti chiqarm alari m iqdorini pasaytirish hara- 
katdagi tarkibiy elektr quw atiga o ‘tkazish hisobiga amalga 
oshirishi mumkin. Afsuski, bu ishlar nihoyatda sustlik bilan 
olib borilmoqda.
38
www.ziyouz.com kutubxonasi

---