Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi
Yüklə 14,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
SIYDIK CHIQARISH
Siydik buyraklarda uzluksiz ravishda hosil boiib, buyrak jomiga quyulib turadi. Buyrak jomi siydikka toigach u qisqaradi, oqibatda 273 siydikni ichki siydik yo‘llari orqali qovuqqa (siydik pufagiga) haydaydi. Siydikning ichki siydik yoilari bo‘ylab harakatlanishiga, ularda kuzatiladigan chuvalchangsimon-peristaltik harakatlar bir muncha qulaylik tug'diradi. Ichki siydik yo‘llarining bunday to‘lqinsimon harakati ularga buyrak jomidan siydik chiqarilish bilan boshlanadi va har minutda 1-5 martadan takrorlanib turadi hamda 20-30mm/sek. tezlik bilan tarqaladi. Shunday qilib belgili muddat davomida buyrak jomidan keladigan siydik, ma’lum vaqtdan keyin qovuqni to‘lg‘azadi. Qovuq siydikka to‘lishi bilan vaqt-vaqtida tashqariga chiqarib turiladi. Qovuq toiayotganda undan siydikning tashqariga oqib tushishiga va ichki siydik yo‘llaridan qaytib chiqishiga sfinkterlar y o i qo‘ymaydi. Jumladan, qovuqdan siydik chiqarish kanali boshlanadigan joyda muskulli halqa-qovuq sfinkteri bor. Undan sal pastroqda esa, siydik chiqarish kanali sfinkteri joylashgan. Qovuq to‘layotganda bu sfinkterlar yopiq boiadi. Shu bilan siydikning tashqariga chiqarilmasligi ta’minlanadi. Ichki siydik yoilarining qovuqqa quyiladigan joyidagi teshigida shilliq parda buramasi bor. Shunga ko‘ra siydik qovuqdan, hatto u qisqarayotganda ham ichki siydik yoilariga qaytib chiqa olmaydi. Qovuq devori doimo bir me’yorda tonik holda qo‘zg‘algan boiadi. Shu sababli u doimo tarang holda turadi. Ammo uning tonusi buyrakdan kelayotgan siydik miqdoriga mutanosib ravishda bo‘shashib boradi, shu tufayli, u yangi-yangi siydik porsiyalarini sig‘diraveradi. Qovuq siydikka toigan sari siyishga, siydikni tashqariga chiqarishga ehtiyoj tugiladi. Oqibatda siygi qistaydi. Siydikning qovuqdan tashqariga chiqarilishi uchun qovuq devori qisqarishi va shu vaqtda qovuq hamda kanal sfinkterlari bo‘shashuvi kerak. Bu vaqtda siydik, siydik chiqaruv kanaliga haydaladi va tashqariga chiqariladi. Siyish tugashi bilanoq sfinkterlar bekiladi, qovuq esa tonusi kamayib, kengaya boshlaydi. Oqibatda yangi porsiya siydik qabul qilish uchun tayyor boiadi. Siydik chiqarilishi reflektor aktdir. Qovuq sfinkterlar faoliyati simpatik va parasimpatik nerv tolalari yordamida boshqariladi. Simpatik nerv qo‘zg‘alganda qovuq kengayadi, sfinkterlar mahkam yopiladi. Bu vaqtda siydikning qovuqda yigilishi uchun sharoit tugiladi. Parasimpatik nerv tolasi qo‘zg‘alganda esa qovuq tonusi oshadi, oqibatda u qisqaradi, sfinkterlar bo‘shashib, ochiladi. Natijada siydikning chiqarilishi uchun imkoniyat yaratiladi. Siydik chiqarilishini boshqaradigan markaz orqa miyaning bel-dumg‘oza sohasida joylashgan. Siydik chiqarish refleksi quyidagicha sodir boiadi: qovuq toiganidan keyin devorlaridagi retseptorlar qo‘zg‘aladi. Hosil boigan impulslar siydik chiqarish markaziga uzatiladi, oqibatda markaz qo‘zg‘aladi. Javob reaksiyasi 274 parasimpatik nerv tolasi orqali qovuqqa beriladi va qovuq qisqarib. sfmkterlar bo‘shashadi, shunda siydik tashqariga chiqariladi. Siydik chiqarilishini boshqaradigan orqa miyadagi markaz uzunchoq miya, o‘rta miya va bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘i nazorati ostida ishlaydi. Bu siydikni to‘xtatib turish yoki kuchaytirish, ya’ni ixtiyor, xohishga qarab siyish bilan namoyon boiadi. Diurezning miqdori bir qator omillarga qarab o‘zgarib turadi. Diurez miqdoriga ichilgan suv yohud boshqa suyuqliklarning miqdori, iste’mol qilingan ozuqalaming xili va tarkibi, organizmning holati, iqlim, sutkaning davri, hayvonlarning turi va boshqa bir qator omillar ham ta’sir ko‘rsatadi. Organizm kunduzi kechasiga nisbatan ancha faol bo‘ladi. Shu sababli, moddalar almashinuvi kunduzi bir muncha tez kechadi, natijada kunduzi ajratadigan siydik miqdori ham kechasidagiga qaraganda bir muncha ko‘p boiadi. Suv ko‘p ichilganida yoki sersuv oziqalar ortiqcha iste’mol qilinganda ham diurez miqdori ortadi. Aksincha, hayvon ko‘p terlasa (og‘ir jismoniy ish bajarganda) diurez bir muncha kamayadi. 0 ‘z-o‘zidan ma’lumki, ajraladigan siydik miqdori siydik hosil bo‘lish darajasiga bogiiq. Siydik hosil boiishiga bir qancha omillar ta’sir ko‘rsatadi. Bu omillarni ikki guruhga ajratish mumkin: buyrak faoliyatiga bevosita ta’sir qiladigan real omillar va boshqa organlar orqali unga ta’sir qiladigan ekstrarenal omillar. Bu omillaming bir qismi filtratsiyaga, bir qismi esa reabsorbtsiyaga ta’sir ko‘rsatadi. Filtratsiyaga ta’sir ko‘rsatadigan real omillar faol koptokchalar miqdori, ulaming kapillyarlardagi qon bosimi, kapsuladagi bosim, koptokcha kapillyarlari va kapsula devorining o‘tkazuvchanligi kiradi. Plazma onkotik bosimi, to‘qimalaming gidratatsiya darajasi, qon aylanish tizimi va ter bezlarining faollik darajasi filtratsiyaga ta’sir ko‘rsatadigan ekstrareal omillar hisoblanadi va hokazo. Yüklə 14,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|