Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

QO‘SHIMCHA AYIRUV ORGANLARI
Odam va odamsimon maymunlar teri va o ‘pka orqali qabul qilingan 
suvni 60%gacha ajratishi mumkin. Ich ketish paytida organizmdan suvni 
chiqarishda ichaklar ham jiddiy rol o‘ynaydi. Organizm uchun umumiy 
suvning 10-11% ini yo‘qotish, uning hayoti uchun juda havflidir. Siydik va 
ter tarkibida suv ajralishining kamayishi organizmda suvdan samarali 
foydalanishning muhim omillaridan biridir.
Organizmdan almashinuv mahsulotlarini va tuzlami ajratilishida 
buyraklar bilan ter bezlari orasida funksional uzviylik mavjud. Odamlar 
organizmdagi qo‘shimcha ayiruv organlarining faoliyati - ter bezlari,
275

---

ovqat hazm kanallarining ekskretorlik funksiyasi, moddalar almashinuvi 
ortganda va buyraklar funksiyasi buzilganda tezlashadi.
ODAMLAR VA HAYVONLAR TERISINING
EKSKRETORLIK FUNKSIYALARI
Ter va yog' bezlari - terining ekskretor organlari hisoblanadi. 
Odamlarda ter bezlarining miqdori 2,5 mln.ga yaqin, ular, yuz, kaft, 
tovonlar va qoitiq osti chuqurliklarida katta miqdorda joylashgan.
Ter bilan katta miqdorda suv va moddalar almashinuvining oxirgi 
mahsulotlari ajralganligi sababli, ter ajralishi, buyraklar ishini ancha 
yengillashtiradi. Ammo siydik ajralishi bilan ter ajralishi orasida bir- 
biridan spesifik farq mavjud. Bo‘yraklar orqali ajraladigan qator moddalar, 
ter bezlari bilan ajralmaydi. Qondan suv va tuzlarning chiqarilishi tufayli 
ter ajralishi osmotik bosim darajasining doimiyligini ta’minlydi.
Odam organizmida turli xildagi aniq va sezilmaydigan ter ajralishlari 
farqlanadi.
Sezilmaydigan ter ajralishi tinimsiz bajariladi, bu paytda teri 
yuzasidan ajralgan ter birdaniga bug‘lanib ketadi. Aksincha, ter jadal va 
ko‘p ajralsa, u teri yuzasida tomchi shaklida jamlanadi (aniq-sezilarli ter 
ajralishi). Yangi tug‘ilgan bolalar 4 oylik boiguniga qadar ter bezlardan 
ter ajralishi kuchsiz namoyon bo‘ladi, sezilmaydigan ter ajralishi esa 
hayotning dastlabki oylarida kuchliroq namoyon boiadi, ammo bo‘yning 
o‘sishi va tananing kattalashishi natijasida kamaya boradi.
A.Yu.Yunusov ma’lumotlariga ko‘ra yosh ulg‘ayishi tufayli 
organizmning turli qismlarida ter ajralishi ortadi. Q oitiq osti chuqurligida 
teming ajralishi jinsiy yetilganida yuzaga keladi, bundan tashqari 
ulg‘aygan odamlar tanasining turli qismlarida ter ajralishi bir xil emas. 
Boshning soch bilan qoplangan qismi, qoitiq chuquri, kaft va tovonlar 
yuzasi va jinsiy organlar atrofi kuchli terlaydi.
Ter ajralishi bu qondan suv va tuzlarning filtrlanishi emas, balki bu 
haqiqiy sekretsiya ekanligi ter ajratuvchi bezlar tabiatan alohida o‘zi 
faoliyat ko‘rsatuvchi organlar tizimi ekanligi aniqlangan.
Ter ajralishinining boshqarilishi bosh miya katta yarim sharlari 
oraliq, uzunchoq va orqa miyalardagi markazlar orqali nazorat qilinadi. 
Ruhiy qo‘zg‘alishlar va ayrim ehtiroslar - qo‘rquv, g‘azablanishlar 
natijasida odamlardan «sovuq ter» chiqadi, ya’ni ter ajralishi bilan bir 
vaqtda terilar torayadi va terining qon bilan ta’minlanishi kamayadi, teri 
sovqatadi shu sababli sovuqqa qotish sezgisi seziladi.
276

---

Ter bezlarining simpatik sekretor nervlar, parasimpatik omimitik 
zaharlar ta’sirida qo‘zg‘aladi. Pilokarpin ter ajralishini kuchaytirsa, atropin 
esa uni to‘xtadi.
Adrenalin va simpatin faqatgina odamlarda ter ajralishini 
qo‘zg‘atmaydi emas, balki ajralayotgan terni ham tormozlaydi.
Orqa miyadan yuqorida - uzunchoq va oraliq miyalarda ham ter 
ajralishi markazlari joylashgan, ulaming ustidan nazorat qiluvchi oliy 
markazlar bo‘lib, bu markazlar katta yarim sharlarning oldingi boiimida 
joylashgan. Toychoqlarning katta yarim sharlarini oldingi bo‘limlari 
qo‘zg‘atilganda ularda kuchli ter ajralishi kuzatilgan.
Ter ajralish markazlari reflektor ravishda qonning kimyoviy tarkibi 
bilan qo‘zg‘atiladi. Bizning nazarimizda ter ajralishining asosiy 
qo‘zg‘atuvchisi bo‘lib qon tarkibidagi korbanat angidridning miqtori va 
uning harakatini ko‘tarilishi bo‘lsa kerak. Yengil nafas qisishi va qonning 
isishi ter ajralishini chaqiradi. Hattoki bir qo‘l bilan tana terisini bir 
qismini isitish tufayli o‘sha joyda mahalliy hamda butun tanada ham ter 
ajralishini qo‘zg‘atish mumkin. Bu esa ter ajratuvchi reflekslardan o‘sha 
qo‘l qo‘yilgan teridagi issiqlik qabul qiluvchi reseptorlami innervasiya 
qiluvchi orqa miya segmentida hosil boigan qo‘zg‘alish, orqa miyaning 
boshqa segmentlariga ham tarqalishini ko‘rsatadi.
Teming miqdori va tarkibi. Mo‘4adil holatda odamlarda bir kecha -
kunduzda 1 litrga yaqin (500-900 ml) ter ajraladi. Yozning jazirama 
issiqlarida teming miqdori 2-3 litrgacha yetadi va o‘zaro mos holda 
siydikning miqdori kamayadi. Jismoniy ish bajargan paytda ajralayotgan 
terning 
miqdori ortadi, organizmni hammomda yoki quruq havo 
vannalarida qizdirganda 1,5-2 soat ichida uning miqdori 2-2,5 litrgacha 
yetishi mumkin. Issiq sharoitda og‘ir jismoniy ish bajarganda bir kecha- 
kunduzda 15 litrgacha ter ajraladi, odam qancha ko‘p suv ichsa u shuncha 
ko'p terlaydi.
Teming zichligi 1,002-1,010 boiib tarkibidagi quruq moddalaming 
miqdori 0,5-2,5% ni tashkil etadi.
Teming tarkibi asosan moddalar almashinuvining jadalligiga va 
bo‘yraklarning fuksional xususiyatlariga bogiiq boiadi.
Teming neorganik qismi 0,4-l%ni tashkil etadi, ularga NaCl, KC1, 
fosfatlarni, sulfatlarni va unchalik katta boimagan miqdordagi tuzlar 
kiradi. Mochevena, siydik kislotasi, ammiak, kreatinin, gippur kislotasi va 
boshqalar terning organik qismini tashkil etadi. Otning teri mochevina 
saqlamaydi, lekin oqsil borligi aniqlangan.
277

---

Terining katta o‘lchamdagi yuzasini lak bilan yopib, ter ajralishni 
to‘xtatish natijasida kuchli zaharlanish hodisasi kuzatiladi, ayrim hollarda 
bu holat o‘lim bilan tugashi mumkin.
Shoxli hayvonlarda ter ajralishi termoregulyasiya uchun jiddiy 
ahamiyatga ega emas, lekin issiq iqlim sharoitda u ortadi. Odamlarda bir 
kecha-kunduzda 2 litrdan ortiq ter ajraladi.
Yog‘ bezlari. Yog‘ bezlaridan teri yog‘i ishlab chiqariladi, ular 
golokrinli bezlar qatoriga kiradi, chunki ularning sekreti qayta sekretor 
hujayralami yemiradi.
Teri yog‘i odatda, turli konsentratsiyadagi moy tomchilaridan, moy 
tomchilari yopishgan bez hujayralarining yemirilgan bo‘lakchalaridan, 
yuqori spirtli erkin yog‘ kislotalaridan, juda kam miqdorda xolesterin 
kristallari va uning esterlaridan hamda teri epidermiyasining qurigan 
epitelial hujayralaridan iborat. Teri moy ajratgan paytda suyuq boiib teri 
yuzasida juda tez quyuqlashadi. Yog‘ bezlari joylashgan joyiga qarab teri 
moyining tarkibi o‘zgaradi, u terini yumshatadi va soch hamda jun 
tolalarini moylab turadi. Odamlarda bir kecha-kunduzda 20 g teri moyi 
ajraladi (uglevodlar bilan juda ko‘p oziqlanganda va yilning issiq oylarida 
uning miqdori ortadi).
Yog‘ bezlarining funksiyasi simpatik nervlar bilan boshqariladi. 
Odamlar terisidagi yog‘simon moddalar shox qatlami hujayralarining 
parchalanishi hisobiga hosil boiadi. Yog‘ bezlarining past nuqtali 
eruvchan sekretor yogiaridan farqi shox qatlam yogiari ancha yuqori 
erish nuqtasiga egadirlar va katta miqdorda xolesterin va uning hosilalarini 
saqlaydi.
Teri moyining sekretsiyasi hayvonlar uchun muhim ahamiyatga ega, 
ayniqsa terini qurishdan va jun qoplamiga suvni kirishidan saqlashda juda 
ahamiyatlidir. Suvda suzuvchi parrandalaming patlarini moylovchi 
dumg‘oza bezi sekreti deyarli suv o‘tishini yo‘qqa chiqaradi. Qo‘y va 
echkilarning yog‘-ter aralashmasi junni yumshatadi va mustahkam qiladi, 
jun tolalarini bir-biriga yopishishini ta’minlydi, bu esa uni nam o‘tishidan 
saqlaydi, chigallashib ketishini oldini oladi va nihoyat runonning to‘g‘ri 
saqlanishini saqlab qoladi. Qo‘y va echkilar (angor echkilarida)ning ter va 
yog‘ bezlari 
tinimsiz sekret ajratadi, uning miqdori esa mayin junli 
qo‘ylarda dag‘al junli qo‘ylarga nisbatan ancha ko‘p boiadi.