Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi
JIGAR VA OTKANING SEKRETOR FUNKSIYASI
Yüklə 14,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
JIGAR VA OTKANING SEKRETOR FUNKSIYASI
Ovqat hazm jarayonida oziq mahsulotlaming parchalanishi natijasida hosil boigan zaharli moddalaming qonga so‘rilishi natijasida jigarga 278 tushib, u yerda parchalanadi yoki zararsizlantiriladi. Bu inahsulotiar jigarda nukliyeoproteidlar bilan birikishi yoki glyukuron va boshqa kislotalar bilan juft birikmalar hosil qilish y o ii bilan zararsiz birikmalarga aylanadi. Jigarda va boshqa organlarda nuklein kislotalar tarkibiga kiruvchi purin asoslari almashinuvining oxirgi mahsulotlari sifatida siydik kislotasi hosil qiladi. Jigarda azot almashinuvining oxirgi mahsulotlari, aminokislotalar va ammiak azotlaridan mochevina sintezlanadi. Organizm da parchalangan gemoglobindan jigarda o‘t pigmentlari hosil boiadi. Zararsizlantirilgan zaharli moddalar - siydik kislotasi va mochevina organizmdan siydik va ter tarkibida chiqariladi. Zararsizlantirilgan moddalaming bir qismi, siydik kislotasi va o‘t pigmentlari, ovqat, hazm qilish kanali orqali tezak va o‘t suyuqligi tarkibida, o‘t pigmentlarining qolgan qismi esa siydik tarkibida chiqariladi. 0 ‘pka orqali moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari: suv bugiari va korbanat angidirid gazi, moddalar almashinuvi jarayonlarida hosil boigan organizmga tushgan formakalogik moddalaming parchala nishi tufayli hosil boiadigan gazsimon mahsulotlar organizmdan chiqariladi. vn BOB. ICHKI SEKRETSIYA BEZLARI FIZIOLOGIYASI Organizmdagi barcha bezlar sekretsiya xiliga qarab katta ikki guruhga: tashqi sekretsiya bezlari, ya’ni ekzokrin bezlar va ichki sekretsiya bezlari, ya’ni endokrin bezlarga boiinadi. Tashqi sekretsiya bezlari deb mustaqil chiqaruv yo‘llari boigan, o‘zida hosil boiadigan suyuqliklar, shiralami tana yuziga, ovqat hazm qilish kanali, siydik-tanosil yoilariga yoki tashqi muhit bilan tutashgan boshqa bo‘shliqlarga ajratadigan bezlarga aytiladi. Ichki sekretsiya bezlari, ya’ni endokrin bezlar deyilganda esa mustaqil chiqaruv yoilari boimagan bezlar tushuniladi. Shu sababli bu bezlar o‘zida hosil boiadigan oz miqdordagi biologik faol moddalarni bevosita qonga, limfaga yoki to‘qima oraliq suyuqlilariga ajratadi. Shu bilan birga, ba’zi organ yoki hujayralar guruhi ham ichki sekretsiya bezlari qatoriga kiradi. Organizmning boshqa organlari singari ichki sekretsiya bezlari odam va hayvonlarda evolyutsion taraqqiyotning ma’lum bosqichida, jumladan, qurtlar va yumshoq tanlilardayoq paydo boigan va asta-sekin rivojlanib, takomillashgan, bu bezlar umurtqali hayvonlarda yuksak darajada taraqqiy qilgan. Odam va hayvonlaming ichki sekretsiya bezlari quyidagilardir: gipofiz, qalqonsimon bez, qalqonsimon oldi bezchalari, me’da osti bezining orolcha apparati, buyrak usti bezilari, jinsiy bezlar, platsenta, epifiz, ayrisimon (timus) bez, GEP tizim, gipotalamus. Bulardan tashqari, organizmdagi turli organlaming maxsus hujayralari ham har xil biologik faol moddalarni ajratadilar. Ichki sekretsiya bezlaridan ishlanib chiqadigan mahsulotlar, ulardan ajraladigan suyuqliklarga - gormonlar (horman - qo‘zg‘ ataman) deyiladi. Gormonlar qonga yoki boshqa suyuqliklarga chiqarilganidan so‘ng, ular bilan organizmning to‘rli organ va to‘qima- lariga tarqaladi hamda ma’lum nishon organ yoki to‘qimalardagi hayotiy jarayonlarga belgili ta’sir qilib, ular faoliyatini o‘zgartiradi. Gormonlar ta’siri uch xil yo‘nalishda amalga oshadi: Birinchidan, ularning ba’zilari to‘qimalardagi moddalar almashi- nuviga ta’sir ko‘rsatsa, Ikkinchidan, organizmning shakllanishiga, metamorfozga, to‘qima va organlar ixtisoslashishining jadallashuviga ta’sir ko‘satadi. Uchinchi xillari esa, organlar yoxud organizm faoliyatini o‘zgartiradi. Masalan, buyrak usti bezidan ishlanib chiqiladigan adrenalin gormoni, me’da osti bezining insulin va glyukogon gormonlari organizmda uglevod almashinuviga, uning boshqarilishiga faol ta’sir ko‘rsatadi. Qalqonsimon bez gormoni esa organizmda organik moddalarni parchalanishini jadallashtiradi. Bu bezning gormoni metamorfozga ham faol ta’sir 280 |