Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

2
ning kuchli ajralishiga olib kelsa, 
bu paytda yutilayotgan 
0 2
ning miqdori qon oqimining kamayishi tufayli 
keskin kamayadi. Jismoniy mashq qilib yurgan odamlarda bir xil ish 
bajarishiga qaramay nafas koeffisiyentisport bilan 
shug‘ullanmagan 
odamlarga nisbatan past.
Oddiy yashash sharoitida odam va hayvonlarning organizmidagi 
moddalar almanishuvi umumiy almashinuv deyiladi.
Odamlardagi o‘rtacha umumiy almashinuv hayvonlardagiga nisbatan 
jiddiy darajada yuqori. Hayoti davomida voyaga yetgan odam 1 kg tirik 
vaznga 3300000 kDj, otlar 685000 kDj, itlar - 690000, sigirlar - 592000 
kDj iste’mol qiladi. Bunday miqdordagi kDj dan odam tana vaznini 
harakatlantirish uchun bor-yo‘g‘i 5% dan foydalanadi, ot va qora mollar -
33% it esa 35% ni sarflaydi (M.Rubner). Demak odamlarda har 1 kg tana 
vaznining ish bajarishi va issiqlik hosil qilishi uchun hayot davomida 
2900000 kDj sarflanadi, bu esa hayvonlarga nisbatan bir necha bor ko‘p 
ekanligini ko‘rsatib turibdi.
Nafas koeffitsiyenti 
0,71 
1,00
Kilojoullarda
19,3
20,9
UMUMIY VA ASOSIY ALMASHINUV
250

---

Harakatsiz, ish bajarmagan va och vaqtda, ya’ni qat’iy aniq 
sharoitdagi boshqa hayvonlardagi moddalar almashinuvi bilan qiyoslash 
mumkin boigan moddalar almashinuvi - asosiy almashinuv deyiladi.
Asosiy almashinuv - odamlaming jismoniy va aqliy tinchlik holati, 
och, ovqatlanganidan kamida 12-14 soat o‘tganidan keyin — ertalab, tana 
harorati mo‘tadil boiib, tashqi muhit harorati 20-22°S ga yaqin boiganda, 
ulaming 
hayotini 
ta’minlovchi 
eng 
past 
darajadagi 
moddalar 
almashinuvidir.
Har bir odam uchun asosiy almashinuv - nisbatan doimiy oichamdir. 
Asosiy almashinuv asab tizimining funksional holatiga, yoshi, jinsi, bo‘yi 
va tana yuzasi, organizmni fiziologik holatiga, yil fasllariga, iqlimga, 
hayvonlarda esa yana ulaming turi va zotiga ham bogiiqdir.
Hayvonlarda asosiy almashinuv quyidagi sharoitlarda aniqlanadi: 1) 
nisbatan tinchlik holatida 
2
) aynan shu turdagi hayvon uchun optimal 
boigan haroratda 3)ovqat hazmi kanallari oziq massalaridan nisbatan 
to iiq tozalanganida.
Turli hayvonlar organizmlaridagi asosiy almashinuvrii taqqoslash 
uchun