Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

HAYVONLAR ORGANIZMIDA ENERGIYA MUVOZANATI
VA UNI ANIQLASH
Organizmdagi moddalar almashinuvi energiya almashinuvi bilan 
chambarchas bogiiq. Oziq moddalar murakkab kimyoviy o‘zgarishlardan 
kiyin yuqori molekulyar moddalalardan oddiy moddalarga aylanadi va bu 
energiya ajralishi bilan birga kechadi.
Organizmga 
tushayotgan 
oziq 
moddalaming 
tarkibini 
va 
organizmdan ajralib chiqayotgan parchalanish mahsulotlarini, hamda 
nafasga olingan 0
2
va ajratib chiqarilgan C 0
2
miqdorini aniq hisoblab 
almashinuv miqdorini aniqlash mumkin.
Moddalaming kirim va chiqim energiya muvozanatini, organizmga 
oziq moddalar bilan tushgan energiya miqdori bilan organizm tomonidan 
tashqi muhitga ajratadigan energiya miqdori orasidagi nisbatni hisoblab 
aniqlash mumkin.
Oziq mahsulotlar tarkibidagi oqsillar, yogiar va uglevodlarda 
saqlanuvchi potensial kimyoviy energiya moddalar almashinuvi jarayonida 
turli shakldagi fizik va ximik energiyalarga aylanadi. Jismoniy ish 
bajargan paytda bu energiya kinetik, mexanik energiyalarga aylanadi, juda 
kam qismi esa elektr energiyasiga aylanadi. So‘ngra, barcha kimyoviy 
energiya tashqi muhitga ajratiladigan issiqlik energiyasiga aylanadi. Shu 
sababli ham moddalaming umumiy almashinuvi m aium vaqt birligi ichida 
organizmdan ajralayotgan issiqlik bo‘yicha aniqlanadi.
Organizmdan chiqarilayotgan issiqlik miqdori joullarda oichanadi, 
issiqlik miqdorini aniqlashga esa kalorimetriya deb ataladi. Odam yoki 
hayvon ajratayotgan 
issiqlik miqdorini 
aniqlash 
uchun 
issiqlik 
o‘tkazmaydigan yopiq germetik kameraga jaylashtiriladi (bevosita 
kalorimetriyalash). Hozirgi vaqtda energiya sarflari organizm tomonidan 
o‘zlashtirilgan oziq moddalardagi energiya miqdorini hisoblash bilan 
aniqlanmoqda (bilvosita kalorimetriyalash). Kalorimetriyalash dastlab 
Lavuazye va Laplaslar tomonidan bajarilgan edi.
Maiumki, organizmga tushgan barcha oziq moddalar to iig ic h a
o‘zlashtirilmaydi va energiyaning bir qismi siydik va tezak bilan chiqarib 
yuboriladi, shunday ekan organizmda 1 g oqsil oksidlanganda 17.16 kDj, 
lg yog‘ - 38.84 kDj va 1 g uglevod - 17.16 kDj energiya ajralishi
248

---

aniqlangan. Bular oziq moddalaming kalorik koeffisiyentlari 
yoki d a r n in g
organizmda oksidlanishi natijasida hosil qiladigan issiqlik miqdoridir. 
Hisob kitob paytida organizmda oziq moddalaming o‘zlashtirish 
koeffisiyenti hisobga olinishi zarur.
Organizmga qabul qilingan oziq moddalaming vazni va tarkibi, uning 
tarkibidagi oqsillar, yogiar va uglevodlar miqdori hamda o‘zlashtirilish 
koeffisiyentlarini hisobga olgan holda organizmda oksidlangan oziq 
moddalaming miqdorini aniqlash mumkin, demak organizmning energiya 
muvozanatini hisoblash mumkin.
Oziq mahsulotlaming energetik qiymati (non, sabzavot, go‘sht va 
boshq.) ulardagi to‘yimli moddalar (oqsillar, yogiar, uglevodlar) 
miqdoriga bogiiq.
19-jadval
______ Turli ovqatlar iste’mol qilinganida energiya muvozanati.
Ovqatlar turi
Energiya yo‘qotilishi %