Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi
Yüklə 14,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
y a x sh ;
кьлаЬа boiadi. Adrenalinning yurak ishini tezlashtirish, vazopressinning (gipofizdan ishlanib chiqadigan gormon) qon tomirlarini toraytirishi gormonlaming organlar faoliyatini o‘zgartirishiga ularning ishini boshqarishiga misol bo‘la oladi va hakozo. Demak, endokrin bezlar nerv tizimi bilan hamkorlikda organizm funksiyalarini boshqarishda (regulyatsiya qilishda) ishtirok etadi. Bu jarayonda asab tizimi yetakchi o‘rinni egallaydi. Shunday boisada, funksiyalaming gormonlar yoki boshqa biologik faol moddalar bilan, ya’ni gumoral yo‘l bilan boshqarilishi nihoyatda muhim. Gormonlar bir qancha o‘ziga xos xususiyatlarga ega va shu jihatdan nerv impulslaridan farq qiladi. Jumladan, qanday boimasin ma’lum bir gormon organizmdagi muayyan organ faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi va unda tegishli o‘zgarishlami keltirib chiqaradi. Gormonlar tegishli bezlarda uzluksiz ravishda hosil boiib, tegishli organlarda uzluksiz parchalanadi. Odam va har turdagi hayvonlarning bir-xil turdagi gormonlari o‘z xossalari jihatidan bir-biridan odatda ko‘p farq qilmaydi. Shu sababli zaruriyat tugilganda bir turdagi hayvonning ko‘pchilik gormonlarini boshqa bir turdagi hayvonlarga yuborish mumkin. Gormonlar bevosita qonga yoki boshqa suyuqliklarga chiqarilganidan keyin ular organizmning barcha organ va to‘qimalariga yetib boradi va shu tariqa hosil boigan joydan ancha uzoqdagi organ va to‘qimalar faoliyatiga ham ta’sir ko‘rsata oladi. Biroq, ayrim organlardagi maxsus hujayralarda hosil boiadigan gormonsimon moddalar "hujayra gormonlari" boshqa organlarga o‘tmaydi. Shu sababli ular hosil boigan joydagina o‘z ta’sirini namoyon qiladi. Bunday "hujayra gormonlari"dan tashqari "to‘qima gormonlari" ham bor. Ular organizmning belgili qismlarida, muayyan to‘qimalarda hosil boiadi va hosil boiish jarayonida qo‘shni to‘qimalarga sizilib o‘tib turadi, shunday yo‘l bilan mahalliy ta’sir ko‘rsatadi. Gormonlar nerv impulslariga qaraganda sekin tarqaladi, biroq, uzoqroq ta’sir ko‘rsatadi. Gormonlar, ferment emas. Ammo ular fermentlami faollash y o ii bilan o‘z tasirini namoyon qilsa kerak. Shu sababli ular hujayralardagi jarayonlarga faol ta’sir ko‘rsatib, hujayralar membranasi o‘tkazuvchanligini, ulardagi oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarini, ulaming ion tarkibini o‘zgartira oladi. Hujayra va to‘qimalarga bevosita ta’sir qilish bilan birgalikda, gormonlar tegishli retseptorlarga ham ta’sir ko‘rsatib, murakkab reflektor jarayonlarda ishtirok etadi. Ular nerv markazlarining funksional holatiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Gormonlar organizmning irsiy belgilariga, xromosomalariga 281 ham ta’sir ko‘rsatadi, degan ma’lumotlar bor. Estrogenlar, testosteronlar, kortizon, somatotropin, insulin va boshqalar oqsil biosintezining boshqarilishida va u orqali irsiy belgilarning nasldan-naslga o‘tishida ishtirok etadi. Jumladan, bu gormonlar, xromosomalardagi DNKga ta’sir ko‘rsatib, uning tegishli qismlarini maxsus oqsil, qoplovchi modda- gistonlardan xalos boiishiga yordam beradi. Informatsion RNRning har bir yangi molekulasi faqatgina DNKning o ‘sha gistonlardan xalos boigan qismidagina hosil boiadi. Informatsion RNK esa oqsil biosintezini, demak, irsiy xususiyatlarini belgilaydi. Shu tariqa gormonlar organism- ning irsiy xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi, Organizmdagi barcha endokrin bezlar fuksional jihatdan bir-biriga juda aloqador, ular asab tizimi faoliyati bilan ham mahkam bogiangan. Ichki sekretsiya bezlari asab tizimining eng yaqin hamkori sifatida organizmdagi barcha jarayonlaming boshqarilishida ishtirok etgani bilan, o‘zining faoliyati ham neyrogumoral ravishda boshqariladi va organizmning uzluksiz o‘zgarib turgan ehtiyojiga moslanib boradi. Markaziy asab tizimi, birinehi navbatda, gipotalamus va undagi tegishli yadrolar organizmdagi turli organlaming holati, to‘qima- lardagi tegishli moddalaming miqdori to‘g‘risida muntazam ravishda axborot olib turadi. Zaruriyatga qarab gipotalamus yadrolari gipofizga nerv impulslari yuboradi va u orqali ko‘pchilik endokrin bezlar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Gipotalamus bilan gipofiz bir-biriga shu qadar bogiiqki, gipofizning bez qismi boshdan-oyoq nerv to‘qimalaridan tuzilgan va gipotalamusning ajralmas qismi sifatida ishlaydi. Gipofiz esa, o‘z navbatida, organizmdagi ichki sekretsiya bezlarining eng asosiy, "rahnamosi" hisoblanadi. Jumladan, uning oldingi qismidan ajraladigan gormonlar qalqonsimon bez, jinsiy bezlar, buyrak usti bezlari va boshqa bezlarning faoliyatiga faol ta’sir ko‘rsatadi. Gipotalamusdan tashqari markaziy asab tizimining boshqa qismlari va hatto bosh miya yarim sharining po‘stlog‘i ham ichki sekretsiya bezlari faoliyatining boshqarilishida ishtirok etadi. Muayyan ichki sekretsiya bezi uning gormoni bilan idora etiladigan organlar faoliyati bilan muntazam ravishda o‘zaro aloqada, qaytar bogianishida boiadi. Boshqacha aytganda, tegishli endokrin bezlardan nechogii ko‘p gormon ajralishi o‘sha bez ta’siri o‘tadigan organ holatiga bogiiq va aksincha. Modomiki shunday ekan, ya’ni bezning gormoni boshqasining holatiga ta’sir qiladi va aksincha. Endokrin bezlarning o'zaro aloqadorligini tushuntirish uchun 1941 yilda M.M.Zavodovskiy o‘zaro musbat-manfiy ta’sir to‘g‘risidagi prinsipini olg‘a surdi. Bu tamoyilgaqa ko‘ra, o‘zaro bogiiq boigan ikkita endokrin bezdan birining gormoni 282 ikkinchisining faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatsa, ikkinehisining gormoni birinchisining faoliyatiga ijobiy ta’sir qiladi. Masalan, gipofizni oldingi qismining gormonlari qalqonsimon bez, buyrak usti bezi va jinsiy bezlar faoliyatini kuchaytiradi. Ammo, bu bezlarning ayrim gormonlari gipofizning oldingi qismidan molekulalar yetilishini tezlashtiruvchi gormon ajralishini susaytiradi. Biroq, organizmdagi hamma endokrin bezlar ham bu tamoyilga bo‘ysinavermaydi. Shunday bo‘lsa-da, endokrin bezlarning qaytar bogianishda ishlashi ular faoliyatining neyrogumoral y o i bilan boshqarilishida salmoqli o‘rin egallaydi. Bir endokrin bez bir necha xil gormon ajratadi. Bu gormonlaming ayrimlari bir funksiyaga bir xil yo‘nalishda ta’sir qilsa, boshqalari bunga qarama-qarshi ta’sir qiladi. Masalan, gipofizning lyuteinlovchi va follikulalar yetilishini jadallash- tiruvchi gormonlari tuxum hujayralarining etilishiga ijobiy ta’sir qiladi. Me’da osti bezining insulin va glyukogon gormonlari bir-biriga qarama- qarshi ta’sir ko‘rsatadi. Ulaming birinchisi qonda qand miqdorini kamaytirsa, ikkinchisi esa ko‘paytiradi. Shunday boiishidan qat’iy nazar, endokrin bezlardan tegishli gormonlar organizmning ehtiyojiga nihoyatda mos keladigan bir ravishda ajraladi. Yüklə 14,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|