Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

ENDOKRIN BEZLAR FAOLIYATINI 0 ‘RGANISH USULLARI
Endokrin bezlar faoliyatini o‘rganishda keng foydalaniladigan usullar 
quyidagilardir:
1.Eksterpatsiya - operatsiya qilib, tegishli endokrin bezini olib 
tashlash va shundan keyin organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni 
kuzatish.
2.Transplantatsiya - endokrin bezini ko‘chirib o‘tkazish (auto, gomo 
va getero transplantatsiya).
3.Tegishli gormonni yoki endokrin bezdan tayyorlangan ekstraktlami 
organizmga yuborib, kuzatiladigan o‘zgarishlami o‘rganish.
4.Parabioz - ikki organizm o ‘rtasida biologik uzviylik hosil qilish. 
Buning uchun ikki yoki undan ortiq tajribadagi hayvonning qon tomirlari 
bir-biriga ulanadi. Keksa va yosh, jinsiy jihatdan yetilgan va yetilmagan, 
bichilgan va bichilmagan, urg‘ochi va erkak hayvonlar qon aylanish 
tizimini bir-biriga ulash va keyin tegishli kuzatuvlami olib borish yo‘li 
bilan belgili endokrin bezlar faoliyatini o‘rgansa boiadi.
5 .0 ‘rganilayotgan bezga oqib kelayotgan va undan oqib chiqayotgan 
qonning fizologik faolligini aniqlab, bir-biriga taqqoslab ko‘rish yoki 
angiostamiya usuli.
283

---

6.Radiofaol izotoplar usuli - bu usul yordamida turli gormonlaming 
organizmda sintezlanishini, almashishini o‘rgansa boiadi.
Bulardan tashqari endokrin bezlar faoliyatini o‘rganishda boshqa 
turli-tuman fizologik, bioximik, morfologik usullar ham qoilaniladi.
QALQONSIMON BEZ
Qalqonsimon bez barcha umurtqalilarda boiadi. Sut emuzuvchi- 
laming bo‘yni sohasida, qalqonsimon tog‘ayning ikki yonida joylashgan 
boiib, shaklan qalqonga o ‘xshab ketadi. Bu bez o‘zaro tutashgan ikki 
boiakchadan iborat. Qalqonsimon bezning hajmi har xil turdagi 
hayvonlarda turlicha boiib, bir turdagi hayvonlarda ham bir muncha farq 
qiladi. Uning kattaligi hayvonning yoshi, jinsi, organizmning holati, 
yilning fasli va bir qator omillarga bogiiq. Jumladan, ser sut qoramollarda 
bu bez ogirligi 23-41, go‘shtdor shoxlilarda esa 21-36, cho‘chqalarda 12- 
30, arxarlarda 20-35, qo‘ylarda 4-7 grammni tashkil qiladi.
Qalqonsimon bez qon bilan benihoya yaxshi ta’minlanib turadi. 
Masalan, itlar organizmida oqayotgan qonning hammasi bu bezlar orqali 
bir kunda 16 marta aylanib, oqib o‘tadi.
Bezning parenximasi va stromasi boiib, parenximasi o‘ziga xos 
follikulalardan tashkil topgan. Bu follikulalaming devori sekretor 
epiteliydan tuzilgan. Sekretor hujayralar uzluksiz ravishda maxsus kolloid 
modda ishlab chiqaradi. Shu sababli follikulalaming ichi o‘sha kolloid 
moddalar bilan to ia turadi. Bu kolloid gidrolizlanganidan so‘ng qon va 
limfaga o‘tadi. Follikulalaming orasida biriktimvchi to‘qima boiib, u 
bezning stromasini tashkil qiladi.
Qalqonsimon bezning asosiy gormonlari: tiroksin, va triyodtironinlar 
b oiib ularning tarkibida yod bor. Gormon bezda quyidagicha sintezlanadi: 
Organizmga o‘zi bilan kiradigan yodning asosiy qismi qonga so‘rilgandan 
keyin qalqonsimon bezga keltiriladi. Bez hujayralari uni ushlab qoladi. Bu 
yerda anorganik yo‘d sitoxromoksidaza va peroksidaza fermentlarining 
ishtirokida molekulalar yodgacha oksidlanadi. So‘ngra taxminan ikki soat 
davomida yod tirozin aminokislotasi bilan birikadi. Oqibatda monoyod- 
tirozin va diyodtirozin molekulalari hosil buladi. Tetrayodtirozin tiroksin 
gormoninig o‘zidir. Hozir aytilgan yodli birikmalar bezning follikulalarida 
oqsillar bilan birikib, tireoglobulin degan kompleks birikma molekulalarini 
hosil qiladi. Tireoglobulin murrakkab glyukoproteiddir. Uning molekula- 
sida 10 ta polipeptid zanjiri bor. Tarkibida yodlangan aminokislotalardan 
tashqari glyukoza, galaktoza, mannoza ham saqlanadi. Tireoglobulin 
follikulalaming ichidagi kolloidda yigiladi, ayni vaqtda uning ma’lum
284

---

qismi parchalanib ham turadi. Shunda triyodtiroziu va tetrayodtiroziii - 
tiroksin hosil boiib, qonga so‘riladi. Ular qondagi oqsillar bilan birikadi 
va tegishli to‘qima hamda organlarga tashiladi. Keyingi vaqtlarda olingan 
malumotlarga qaraganda triyodtirozin va tetrayodtirozin to‘qimalarda 
oksidlanib, dezaminlanadi. Oqibatda triyodtiroatsetat va triyodtiropropi- 
nant kislotalar hosil boiadi. Bular tiroksin va triyodtironinga qaraganda 
80-300 baravar faolroqdir.
Tiroksin va triyodtironin to‘qimalarda shu birikmalar holida ta’sir 
qiladi deb hisoblanadi.