Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi
Yüklə 14,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
54-rasm. Kortiy organi.
1—turli membrana; 2-eshituv nervining tolachasi; 3-tovushni qabul qiladigan tukli hujayralar; 4-tayanch hujayralar; 5-asosiy parda; 6-qoplovchi parda; 7-nerv tolasi. Po‘stloqning har ikkala eshituv zonasidagi hujayralarga ikkala Kortiy organdan ham impuls kelib turadi. Shu sababli po‘stloqning bir chakka qismi shikastlansa, eshitish vaqtincha va qisman pasayadi (67-rasm). Po‘stloqning eshitish zonasidan qo‘yi qismlarga, dastlab tirsaksimon tananing ichki qismi va to ‘rt tepalikning ikki opga dumbog‘iga efferent yo‘llar boradi. Tovushga nisbatan vujudga keladigan umumiy harakat reaksiyalari (quloq suprasini dikkaytirish, tovush kelayotgan tomonga boshni yoki quloq suprasini burish va boshqalar) ana shu yo‘llar ishtirokida yuzaga chiqadi. Turli balandlikdagi, ya’ni tebranish chastotasi har xil bo‘lgan tovushning eshitilishi to ‘g ‘risida bir qancha nazariyalar bor. 1863 yilda G. Gelmgols rezonans nazariyasiga asos soldi. Gelmgolsning bu nazariyasiga ko‘ra, muayyan balandlikdagi tovushlar chiganoqdagi asosiy membrananing tegishli tolalarini tebrantiradi, ya’ni 413 baland tovushlar kalta tolalami, pastroq tovushlar uzunroq tolalarni tebrantiradi. Oqibatda tovushning baland-pastligiga qarab asosiy membranadagi tegishli tolalaming tebranishlarini Kortiy organining xuddi shu tolalarga mos keladigan tukli hujayralari sezadi. Binobarin, bu nazariyaga ko‘ra, Kortiy organida turli tonlami sezadigan tukli hujayralar bor. 1880 yili Rezerford telefon nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga ko‘ra, eshituv nervidagi potenciallaming tebranish chastotasi quloqqa kirayotgan tovush chastotasiga mos kelishi tufayli tovush balandligi seziladi (xuddi tovushning telefondan uzatilishiga uxshash). Har ikkala nazariya ham tovush balandligining mohiyatini qisman ochib beradi, xalos. Rezerfordning nazariyasi faqat past balandlikdagi tovushlaming eshitilishi xususiga to ‘g‘ri keladi. Haqiqatan ham, past tonli tovushlar quloqqa kirganida eshituv nervidagi impulslar chastotasi eshitilayotgan tovush ta’sirida chiganoqda vujudga keladigan tebranishlarga mos boiadi. Baland tonli tovushlar eshitilayotganida esa chiganoqdagi asosiy membranada emas, balki suyuqliklar ustida ma’lum uzunlikda tebranish rezonansi paydo boiadi. Tebranish amplitudasining kattaligi tovush balandligiga b o g iiq boiadi. Boshqacha aytganda, tovush qancha baland boisa, suyuqlikning tebranuvchi ustuni shuncha kalta va aksincha, tovush qancha past boisa, shuncha uzun boiadi. Suyuqlikning tebranishi asosiy membranani ham tegishlicha tebrantiradi. Oqibatda Kortiy organining tegishli qismidagi hujayralar qo‘zg‘alib, ta ’sirot markaziy asab tizimiga uzatiladi, natijada tovush eshitiladi. Shunday qilib, baland tonli tovush ta’sir qilganda chiganoqdagi suyuqlik tovush chastotasiga mos ravishda tebranib, tovush masofada kodga solinadi. Eshituv analizatorida ham adaptatsiya hodisasi kuzatiladi. Quloqqa jarangdor tovush uzoq vaqt betuxtov ta’sir qilib turaversa, quloqdagi retseptorlarda adaptatsiya yuzaga kelishi tufayli sezuvchanligi bir oz pasayadi. Ammo adaptatsiyaning muayyan chegarasi bor. Quloq adaptatsiyasining tabiati munozarali muammo bo iib, qolmoqda. Yüklə 14,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|