Raximova Saboxat Qaxramon qizi jismoniy mashqlarning inson faoliyatiga uzviy bog’liqligi

Sport bilan shug'ullanuvchi kishi pulmoner shamollatilishini yaxshilaydi, 
shuningdek, tashqi nafas olishni tejash mumkin.
Havodan nafas olganda og‘iz va 
burun bo‘shliqlari orqali o‘pkaga boradi. Toza havo o‘pkaga etib borgach, undagi eski 
havoni (uglevod) siqib chiqaradi. Bunda o‘pkaning harakatlanuvchi (nasos) xususiyati 
asosiy o‘rin egallaydi. Tinch turgan va mehnat qilgan (jismoniy mashqlar) paytlarda 
nafas olishning tezligi susayishi va kuchayishi sodir bo‘ladi. Bu paytlarda o‘pkaning 
havo sig‘imi muhim ahamiyatga egadir. Jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam 
ravishda shuqullanish, o‘pkaning havo sig‘imini kengaytirib, nafas olish miqdorini 
kamaytiradi.
 
O‘pkada havo almashishi (ventilyatsiya) turlicha bo‘lishi mumkin. Tinch turgan holda 
har daqiqada 5-9 litr havo almashishi kuzatilgan. Yuqori malakali sportchilarda bu 
ko‘rsatkich 
15-20 
barobar 
ortishi 
ham 
aniqlangan. 
O‘pkadagi havo sig‘imi (hajmi) erkaklarda 3800-4200, ayollarda 3000-3500 ml.ni tashkil 
etadi. Ya’ni o‘pkada havo 3-4 litrgacha joyla-shishi (almashishi) mumkin. 
Og‘ir va uzluksiz mashqlar (shtanga, boks, kurash, yugurish va h.k.) nafas olish tezligini 
oshiradi. Bu esa o‘z navbatida o‘pkaga havo to‘la yetib bormasligini keltirib chiqaradi. 
Ya’ni kislorodga bo‘lgan talab va ehtiyojlar kuchayadi. Bunday paytlarda o‘pkada tizilib 
(saqlanib) 
qolgan 
zaxira 
havo 
orqali 
faoliyat 
ta’minlanadi. 
Mashqlarni bajarish jarayonida kislorod tangligi va ehtiyojlari o‘pkaning faoliyatlari, 
modda almashishini va jismoniy rivojlanganlik bilan qoniqtiriladi. Ya’ni ma’lum vaqtlarda 
(jonsiz holat, nuqtalar) tangliklar o‘tib ketadi va faoliyatlar davom ettiriladi.
 

---

222 
2022-SENTABR/OKTABR 
Hazm a’zolarining faoliyati: Hazm qilish a’zolari asosan, og‘iz bo‘shlig‘idan boshlanib 
(tish, taloq, qizilo‘ngach, oshqozon, 12 barmoqli ichak, yo‘g‘on va ingichka ichak va to‘g‘ri 
ichak) orqa teshik bilan tugallanadi. Hazm qilish deganda oshqozon va ichaklarga tushgan 
oziqlarning kimyoviy va fiziologik yo‘llar bilan parchalanishi, simirilish va kuch-quvvat 
berishi tushuniladi. Bu o‘z navbatida tanadagi modda almashish jarayonlarining ilk bosqichi 
bo‘lib hisoblanadi. Og‘izga tushgan oziqalar tishlar va til bilan maydalandi va fer-mentlar 
(suyuqlik, so‘lak) bilan qorishib bo‘lgach, 15-18 soniya jarayo-nida qizilo‘ngach orqali 
oshqozonga tushadi. Bu yerda o‘t suyuqliklari (zahar) oziqni hazm qilishda oshqozonning 
ishlashi va ichaklarga o‘tib, simirilishiga yordam beradi. Jismonan kam rivojlanganlar, 
ayniqsa ichki kasalikka duchor bo‘lganlarda ovqatni hazm qilish jarayonlari ancha kech va 
qiyin bo‘ladi. Chunki hazm qilish a’zolari kam harakat hamda kuchsiz bo‘ladi. Ularning 
devorlaridagi mushak tolalari, hujayra va to‘qimalar ham juda nozik bo‘ladi. Sport 
bilan muntazam shug‘ullanish tanadagi suvlarni chiqarishga (ter, siydik) sabab bo‘ladi. 
Masalan, 3 km masofaga yugurishda qo‘lning harakati 34-36
0
bo‘lganda sportchilardan har 
soatda 800-1300 ml. ter oqib tushganda, buning ijobiy xususiyatlari ko‘p. Ya’ni tuzlar, 
ortiqcha suvlar bug‘lanib, chiqib ketadi. Mushaklar va ayniqsa, terilar ancha yengillashadi. 
Rivojlanib borayotgan jamiyat taraqqiyotida kelajak avlodning ro’li judaxam beqiyos 
ahamiyatni kasb etadi.shu sababli yurrtimizda ular uchun keng ko’lamli ishlar amalga 
oshirilmoqda.Xozirgi kunda ijtimoiy muhit oilaviy nizolar bola ulg’ayishida o’zining salbiy 
ta’sirini ko’rsatishi mumkin ammo bu fikr bilan cheklanmaslik kerak deb xisoblayman 
xarqanday holatda oilada tarbiya to’g’ri berilgan bo’lsa bunday og’ishlik holatlari 
kuzatilmaydi.Muammo izlash emas unga yechim toppish eng to’g’ri qarordir.
Xulosa qilib aytganda, jamiyat taraqqiyoti qonunlarida inson omili eng muhim 
vositalardan biridir. Bunda inson salomatligi, jismoniy holatlar, jismoniy rivojlanish va 
chiniqishlar muhim ahamiyat kasb etadi. 
Insonning salomatligi, mehnat (aqliy va jismoniy) qobiliyatini oshirish, umrni uzaytirish, 
o‘quvchi yoshlarning jismoniy barkamolligini tarbiyalash va sportchilarning mahoratlarini 
oshirishda jismoniy tarbiyaning tabiiy-ilmiy asoslari eng ustuvor tadbirlardan hisoblanadi. 
O‘zbekistonning iqlim sharoiti, xalq xo‘jaligining turli tarmoqli-ligi, aholining ko‘p 

---

223 
2022-SENTABR/OKTABR 
millatliligi o‘quvchi-yoshlarning jismoniy barkamol-ligini tarbiyalashdek o‘ta muhim, 
muammolarni hal etishda jismoniy tarbiya va sport, uning tabiiy-ilmiy asoslari muhim 
ahamiyatga ega.