Редаксийа щейяти
Yüklə 2,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
32 Adama elə gəlir ki, bu hadisələri bir yox, iki nəfər bizə danışır. Bu parçalarda gah Oruc bəyin itmiş əlyazmalarındakı səfər qeydləri, gah da Nəriman bəyin bunlara rəğmən qələmə aldığı geniş təfsilatlar növbə ilə bir-birini əvəz etməkdədir və sanki onlardan biri o birisinin sözünə qüvvət verir. Burda əsasən Oruc bəy də daxil olmaqla Səfəvi səfarətinin başına gələnlərdən söhbət açılır. Və təbii ki, haqqında danışdığımız “böyük sirr qapısı” gözlərimiz qarşısında birdən-birə yox, yavaş-yavaş taybatay olur" (4, s. 85). N.Əbdülrəhmanlı roman boyu Oruc bəy Bayatın başına gələn hadisələri və onun "Gündəlik" qismində yazdığı əlyazmanı oxuyarkən onun vətəninə, torpağına və şahına nə qə- dər bağlı olması ilə onun haqqında vətənində gəzən söz-söhbət ziddiyyət təşkil edir. Oruc bəy Bayatın uydurma şəxs olmadığı və tarixilə bağlılığı yazıçının bədii təxəyyülü ilə paralel təsvi- ri əsərin canlılığını artırır. Oruc bəy Bayatın iki il ərzində gedib səfarətxanaya çıxması, başına gələn hadisələr onun gündəliyində yerli-yataqlı təsvir edilir. Ümumiyyətlə, Oruc bəy Bayatın gündəliyi ilə yazıçının təsvirləri istər sənədliliyi, istərsə də dili və məzmunu baxımından bir- birini tamamlayır. Yazıçının Oruc bəy Bayatın gündəliyinə əsasən, öz sözləri ilə verdiyi mətn- lə, əlyazmasından gətirdiyi misallar sənədliliyini qoruyub saxlayır: "...Şəhərlərdən, kəndlər- dən keçirdik, qalaları, monastrları görürdüm, ürəyim Təbrizdən ötrü sızım-sızım sızıldayırdı, gözlərimin qabağına on beş il əvvəl osmanlıların Təbrizə basqını gəlirdi. Hicri 993-cü il ra- mazan ayının 25-də (1585-ci il sentyabrın 20-də) Osman paşanın qoşunu şəhərin üstünə gəl- miş, Diyarbəkir hakimi Cığaloğlunun atılan Şatırban küçəsiylə Sahibabad meydanına doğru irəliləmişdi. O vaxt eşitmişdim, Pirqeyb xanla Hüseynqulu Soltanın qoşunu duruş gətirə bil- məyib Sorxab dağına çəkiliblər. Qazi Kamran bəy Övhadiylə şeyxülislam Mövlana Məhəm- məd Əlinin heyəti paşanın yanına getsə də, şəhər talandan, qırğından qurtula bilmədi" (1, 217). Yazıçı Oruc bəy Bayatla elçi arasında olan münaqişəni onun öz dilindən verməklə (ya- da salsaq ki, Oruc bəy bu yazını şaha vətəndə hesabat vermək üçün yazmışdır, onda çox şey aydın olar) oxucunu inandırmağa çalışmır, sadəcə aralarında olan münasibəti izah edir. Hətta bir görüşdə elçinin onu öldürmək fikrinə də düşdüyünü bildirir: "Elçi məni xaç suyuna çəkil- məyimi boynuma almaq məcburiyyətində qoyub onu tərk eləməyə, ispan torpağıında qalmağa hazırlaşdığımı başa düşdü. Məni dilə tutmağın ona nəsib olmayacağını, səfarətlə getməyə razılaşmayacağımı inanandan sonra təhqirə görə qisas almağı, mənim qətlimi təşkil eləməyi qərara aldı" (1, 351). Beləliklə, yazıçı Oruc bəyin xristianlığı qəbul etməsi və geriyə dönməməsinin səbəbləri xeyli ciddi təsir bağışlayır; səfərə qədər, səfər zamanı və ondan sonra da oxucu Oruc bəyi millətini, dövlətini sevən bir şəxs kimi tanıyır. Hələ səfərinin başlanğıcında ikən o, Qars ermənisi Hambarsum Muşeqyana (Həsənəli bəyə) və avantüraçı ser Antoni Şerliyə qarşı mübarizə aparır. O, Səfəvi dövlətinin təbəəsi olan ermənilərin rus çarına onları himayə etmək barədə yazdığı məktubun İvana-İvan Qroznıya çatdırılmasının qarşısını almağa nail olur. Bu mübarizəsini təkbaşına aparan Oruc bəy Bayat yolda gedərkən, eləcə də Valyadoliddə, Madriddə, Lissabonda dəfələrlə üzləşdiyi təhlükəni qaldıra bilir. Onun Şah Abbasın erməniləri, farsları himayə etməsini dilə gətirməsi də böyük cəsarət istədiyi kimi, onun geri dönməməsinin də səbəblərindən biri kimi mənalanır. Əslində, yalnız Oruc bəyin deyil, digər səfarətxana işçilərinin də xristianlığı qəbul edib orda qalmalarının əsaslı səbəbi vardı. Onlar hətta qəbul etməsəydilər belə, geri qayıdarkən cəzalanmalıydılar. Bu heyətdən yalnız bir nəfər - Qulamın qayıtmasından sonra cəza alması da bunu deməyə əsas verir. Romanın əhəmiyytini qeyd edən ədəbiyyatşünas S.Bəşirov yazır: "Məncə romanın daha bir dəyərli cəhətini unutmaq olmaz. "Könül elçisi..." romanı orta əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli xadimlərini |