Referat ishi qabullovchi: ass. Tursınov M


 Olamning tuzilishi. Olam. Osmon jismlari



Yüklə 246,4 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/8
tarix03.02.2022
ölçüsü246,4 Kb.
#52055
növüReferat
1   2   3   4   5   6   7   8
yer sayorasining umumiy qonuniyatlari va tushunchalari

                      2. Olamning tuzilishi. Olam. Osmon jismlari 

Bizning sayyoramiz bo’lgan Yer yulduzlar, sayyoralar, asteroidlar, kometalar 

va  boshqalar  kabi  osmon  jismlaridan    biridir.  Yer  boshqa  qator  sayyoralar  kabi 

Quyosh  atrofida  aylanadi  va  Quyosh  tizimidagi  osmon  jismlari  qatoriga  kiradi. 

Quyosh  esa  galaktikamizning  yolduzlaridan  biri  hisoblanadi  va  atrofidagi 

sayyoralar, asteriodlar, yo’ldoshlar, kometalar bilan bir tizim bo’lib Galaktika bilan 

birga  harakat  qiladi.  Galaktikamiz  esa  metagalaktika  tarkibiga  kiradi. 

Metagalaktika esa olam tarkibiga kiradi. 




 

Koinot  to’g’risidagi  asosiy  tushunchalar  quyidagilardan  iborat:  olam, 



metagalaktika,  galaktika,  yolduzlar;  Quyosh  tizimi,  sayyoralar,  yo’ldoshlar, 

asteroidlar, meteorlar, meteoritlar, kometalar va h.k. 

Olam - bu cheksiz va chegarasiz dunyodir. Uning na boshlanishi va na  oxiri 

malum emas. U hech qanday tabiiy chegaraga ega emas. 

Metagalaktika  -  bu  hozirgi  teleskoplar  yordamida  o’rganilishi  mumkin 

bo’lgan olamning  bir qismidir. U galaktikalar tizimidan iborat. Fan va texnikaning 

taraqqiy etishi bilan metagalaktikaning chegarasi xam kengayib boradi. 

Galaktikalar turli mikdordagi  yolduzlar tizmidan iborat. Suratga olingan eng 

olisdagi    galaktikalargacha  bo’lgan  masofa  bir  millyarddan  ortiqroq  yorug’lik 

yiliga  teng.  Radioteleskoplar  esa  5  mlrd.  yorug’lik  yiliga  teng  bo’lgan  masofada 

joylashgan  Galaktikalarni  ham  aniqlashi  mumkin.  Erga  eng  yaqin  bo’lgan 

galaktika Andromeda tumanligi bo’lib, u 1,5 mlrd. yorug’lik yilliga

1

 teng bo’lgan 



masofada  joylashgan.  Galaktikalarning  shakllari  elliptik, spiralsimon  va  noto’g’ri 

bo’lishi 

mumkin. 

Elliptik 

shakldagi 

galaktikalar 

aylanasimondan 

cho’ziqsimongacha bo’ladi. Spiralsimon galaktikalar yarqirab turadigan yadrodan 

va  undan  spiralsimon  tarzda  ajralib  turadigan  tarmoqlaridan  iborat  (10-rasm). 

Noto’g’ri  shaklga ega  bo’lgan galaktikalar  kam  uchraydi.  Ularni  yadrosi  yo’q va 

juda xira. Galaktikalarning dyametri ham turlicha.  

Ayrimlarining  dyametri  50000  parsek,  boshqalariniki  esa  500  parsekka

2

 

etmaydi. Galaktikalar o’rtasidagi o’rtacha masofa 3MP. 



Galaktikalarning  markaziy  yadrosidan  doimo  vodorod  nurlari  sifatida 

moddalar ajralib turadi va ular galaktikani tashlab chiqib ketishadi. 

Hamma  galaktikalar  u  yoki  bu  darajada  radioto’lqinlar  tarqatib  turishadi. 

Radioto’lqinlarni  tarqatish  manbai  bo’lib  o’ta  ajoyib  koinot  jismi  bo’lgan  

kvazarlar  ham  hisoblanadi  (o’ta  o’lkan  yolduzlar).  Ularning  tabyati  hali 

o’rganilmagan.  Olimlarning  fikricha    ularning  parchalanishidan  bo’lajak 

                                                 

 




 

10 


galaktikalarning  hosil  bo’lishi  boshlanadi.  (galaktikalar  -  portlagan  kvazarlarning 

parchalaridir).  

Bizning Galaktika yoki somon yo’li yolduzlar turkumi (grekcha galaktikos-

sutrang, gala-sut so’zidan olingan). Bizning Quyosh tizimimiz kiradigan yolduzlar 

tizimi, Galaktika turli xil o’lchamdagi yolduzlardan, tumanliklardan, yolduzlararo 

bo’shliqlardagi zarracha va atomlardan iborat. Galaktikaning juda ko’p yolduzlari 

erdan  juda  uzoqda  bo’lganligi  uchun  ularni  alohida-alohida  payqab  bo’lmaydi, 

shuning  uchun  ular  bir-biri  bilan  qo’shilib  oqish  yo’lni,  yani  somon  yo’lini  hosil 

qiladi. 

Galaktika  murakkab  spiralsimon  (girdob)  tuzilishga  ega.  Galaktikaning 

dyametri  tahminan  100000  yorug’lik  yiliga  teng.  Galaktika  markazi  atrofida 

yolduzlar  zichligi  yoqori.  Galaktikaning  markazida  yadro  joylashgan,  har  yili 

Quyosh  og’irligiga  teng  bo’lgan  moddalarni  otib  chiqaradi.  Galaktikada  hamma 

yolduzlar  Galaktika  o’qi  atrofida  aylanadi.  Galaktika  o’z  o’qi  atrofida  200  mln. 

yilda bir marta aylanib chiqadi. Buni Galaktika yili deb ataladi.  

Yulduzlar - o’zidan nur taratadigan osmon jismlaridir. Ular qizigan gazlardan 

iborat.  Yerdan  yolduzlargacha  bo’lgan  masofa  juda  uzoq  bo’lganligi  uchun,  ular 

nur taratayotgan nuqtaga o’xshab ko’rinishadi.  

Yolduzlar kattaligiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: 

- ulkan yoki qizil yolduzlar, ular bizning Quyoshdan ancha katta

- sariq mitti yolduzlar, ularning kattaligi deyarli bizning Quyosh bilan teng; 

-  oqish  mitti  yolduzlar,  ular  bizning  Quyoshdan  bir  necha  million  marta 

kichik. 

Yolduzlar yozasidagi harorat 3000 darajadan 30000 darajagacha. Ular asosan  

vodorod va geliydan iborat, shuning uchun issiqlik va nur hosil bo’ladi. 

Quyosh  tizimi  -  sayyoralar,  asteroidlar,  meteorlar,  meteoritlar  va  kometalar 

hamda yo’ldoshlardan  iborat osmon jismlari to’plamidir. 



 

11 


Sayyoralar  (planetalar-grekcha  planetos-sayyor,  daydi  manosida).  Quyosh 

atrofida aylanadigan yirik sharsimon osmon jismlari. Quyosh tizimida 9 ta sayyora 

ma’lum: Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yopiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton. 

Asteroidlar  (yolduzsimonlar-kichik  sayyoralar).  Quyosh  tizimidagi  qattiq 

osmon  jismlari  bo’lib,  ularning  ko’pchiligi  Mars  va  Yopiter  orbitalari  oralig’ida 

Quyosh atrofida aylanadi. Asteroidlarning eng kattalari Tserera, Pallada, Vesta va 

Yononaning  dyametrlari  768,  489,  385  va  193  km.dir.  Ular  Quyosh  atrofida 

sayyoralar  aylangan  tomonga  qarab  harakat  qilishadi.  Ular  qirrasimon  qattiq 

jismlardir.  Asteroidlar  Mars  va  Yopiter  oralig’idagi  sayyorani  bir  necha  million 

yillar  ilgari  portlashi  natijasida  hosil  bo’lgan  degan  g’oya  mavjud.  Asteroidlarni 

changlarni to’planishi va zichlanishi natijasida hosil bo’lgan degan fikr ham bor. 

Meteorlar  (grekcha  meteoros  -  tepadagi,  tepada  turgan  manosida).  Uncha 

katta  bo’lmagan  qattiq  jismlarni  atmosferaga  kosmik  tezlikda  kirib  kelishi 

natijasida atmosferada ro’y beradigan qisqa lahzali chaqnash. Zarralar yoki qattiq 

jismlar  atmosferaga  kirib  kelganda  2000-3000  daraja  haroratgacha  qizib  ketadi. 

Natijada ularning  yozasi tez  suratlar bilan bug’lana boshlaydi.  Atmosferaga kirib 

kelgan    jismning  hajmi  qancha  katta  bo’lsa,  chaqnash  shuncha  kuchliroq  va 

yorug’roq bo’ladi. Eng yirik chaqnashlar olov sharga o’xshaydi, ular atmosferadan 

juda katta shovqin bilan o’tadi. Bunday chaqnashni Bolidlar deb atashadi. 

Meteoritlar  (grekcha    meteora-koinot  hodisasi).  Fazodan  yer  yozasiga 

tushadigan  tosh  yoki  temir  holdagi  osmon  jismlari.  Ular  asteroidlarning  (kichik 

sayyoralarning) parchalari hisoblanadi. Ularning og’irligi bir necha grammdan  bir 

necha  tonnagacha  boradi.  Meteoritlarning  Yerga  tushishi  juda  katta  chaqnash, 

shovqin  bilan  kuzatiladi.  Bu  paytda  osmonda  uchib  kelayotgan  olovli  shar 

ko’rinadi (Bolid). Meteorit Yerga urilganda yer yozasida chuqurlar va  xandaklar 

hosil  bo’ladi.  Arizonaga  tushgan  meteorit  dyametri  1200  metr,  chuqurligi  200 

metrli  botiqni  hosil  qilgan  (11-rasm).  Yer  yozasida  aniqlangan  eng  yirik  meteorit 



 

12 


Afrikadagi  Goba  qishlog’i  chekkasiga  tushgan  meteoritdir.  Uning  og’irligi  60 

tonna bo’lgan. 

Kometalar  (grekcha  kometos  -  uzun  sochli  manosida).  Quyosh  tizimidagi 

o’ziga xos osmon jismidir. To’la shakllangan kometa quyidagi qismlardan iborat: 

qattiq  jismdan  iborat,  dyametri  bir  necha  kilometr  keladigan  va  ravshan  ko’rinib 

turadigan yadro; uzunligi bir necha 100 mln. km. keladigan dum. Ayrim kometalar 

dumining uzunligi 900 mln.km.ga etadi. 

Kometalar  sovuq  jismlardir.  Quyosh  nurlari  kometalarga  tushib  qaytganda 

ularni ko’rish mumkin. Kometalar  keyinchalik Quyosh nuridan qizib, o’zlari ham 

yorug’lik  socha  boshlaydi.  Quyosh  nurlarining  yorug’lik  bosimi  ta’sirida  kometa 

dumlari  doimo Quyoshdan teskari tomonga cho’zilgan bo’ladi. 


Yüklə 246,4 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin