Referat mavzulari ro’yxati

Sochiluvchan materiallarning donalar shakliga mos bỹshliqligi 
1.2-jadval 
Donalar shakli 
Bo‘shliqlik,% 
Joylashtirishda 
O‘rtacha 
Nisbatan yuqori 
zichlik
Nisbatan kichik 
zichlik 
Kublar 
0 
87,1 
43,55 
Oktaedrlar 
12,1 
83,9 
48,05 
Dodekaedrlar 
14,1 
60,7 
37,4 

---

112 
Ikosaedalar 
10,3 
59,9 
35,1 
SHarlar 
26,2 
47,6 
36,9 
Standartlarda to’ldiruvchilarning donalari shakli ularning ỹlchamiga 
qarab baholanadi. Masalan UzRST da shag‘al va shag‘alda plastinkali va 
ninasimon donalar salmog‘i (to‘ldiruvchilarning eni va qalinligi uzunligida 3 
martta kichik) ko‘rsatilgan.
UzRSTda g‘ovak to’ldiruvchilar uchun donalar shakli koeffitsienti 
quyidagicha aniqlanadi: 
кичик
катта
ф
Д
Д
R

,
 
bu erda: 
D
katta
 va D
kichik
― donalarning eng katta va eng kichik ỹlchamlari, mm 
Donalarni ỹlchash shtangensirkul uskunasi bilan amalga oshiriladi. 
To’ldiruvchilarning donadorlik tarkibi (granulometrik tarkibi), undagi 
turli kattalikdagi donalarning mavjudligi bỹlib, to’ldiruvchining ỹrtacha 
namunasini standart elakdan ỹtkazish natijasida aniqlanadi. Standart elaklar 
tỹplami quyidagi ỹlchamdagi elak ko‘zlarini tashkil etadi: 0,16; 0,315; 0,63; 
1,25; 2,5; 5; 10; 20; 40; 70 mm va xokozo.
To’ldiruvchilar birinchi ravishda eng kichik va eng katta yiriklikni 
xarakterlaydi. Eng kichik -
D
kichik
yirikligi deb, shunday ỹlchamli standart elakka 
aytiladiki, to’ldirgich namunasini elaganda 95% dan kam bỹlmagan namuna 
qoladi va faqat 5% dan kỹp bỹlmagan namuna ỹtadi (massa bỹyicha). Eng katta 
yiriklik deb -
D
katta
 
shunday 

ỹlchamli standart elakka aytiladiki, to’ldiruvchilar 
namunasini elaganda elakda 5% dan kam namuna qoladi va 95% kam bỹlmagan 
namuna ỹtadi (massa bỹyicha).
Eng katta va eng kichik yiriklikdagi donadorlik tarkibiga mos 
xarakterlanadi, masalan: 5 - 40mm yirikligidagi shag‘al(chakik tosh) uchun
D
eng 
katta 
=40mm: 
D
eng 
kichik 
=5mm.
Bir fraksiyali to’ldiruvchilar deb, uning donalaridagi eng yirik va eng 
kichik yirikligi bir-biriga yaqin va 5-10, 10-20, 20-40 mm ko‘zli standart elaklar 
tỹplamini tashkil etadi.

---

113 
Masalan, 5-20mm yirikligidagi to’ldiruvchi ikki xil fraksiyadagi 
aralashmadan tashkil topadi.
Qurilishda standart bo‘yicha nisbatan tor fraksiyali to‘ldiruvchilarga 
ruxsat etiladi va samarali ishlatiladi. Masalan 10-15mm ëki 15-20 mm. 
To’ldiruvchilarning bỹshliqligi turli fraksiyalarning aralashmasida 
kamayadi, yani kichik donalar nisbatan katta donalar orasini to’ldiradi va 
xajmini nisbatan qulay to’ldiradi. SHu sababli to’ldiruvchilar aralashmasi uchun 
donadorlik tarkib muhim rol ỹynaydi.
Uzluksiz donadorlik tarkib deb, to’ldiruvchi namunasining standart 
elakdan ỹtkazganda barcha elaklarda qoldiq qolsa va to’ldiruvchi aralashmasida 
D
engkatta
 
dan 
D
engkichik
 
gacha bulgan barcha fraksiyali to’ldiruvchilarga aytiladi. 
Agar to’ldiruvchi aralashmasi tarkibida bir fraksiyali to’ldiruvchilar 
bỹlmasa, u xolda uzlukli (uzilgan zanjirli) donadorlik tarkib deb ataladi. 
Masalan shag‘al ëki shag‘al aralashmasi uchun 5-10mm va 20-40 mm (10-20 
mm oraliq fraksiya yỹq) uzlukli bỹladi.
B.Nikolaev ỹzining izlanishlarida uzlukli donadorlik tarkibdagi 
donadorlik tarkibi haqida va ularning aralashmasida minimal bỹshliqqa erishish 
tỹg‘risida malumot beradi. Uzlukli donadorlik tarkibdagi to’ldiruvchilarni 
qo‘llash sohasi chegaralangan, biroq beton texnologiyasida qỹllash 
kengaymoqda. 
To’ldiruvchilarning strukturasi 
To’ldiruvchi donalari tarkibini tashkil etuvchi moddalar amorf ëki 
kristall, shu bilan birga g‘ovak ëki zich strukturani tashkil etadi. Umumiy turda 
2ta turli strukturani kỹrib chiqamiz. Materiallarning amorf strukturasi izotrop 
xolati bilan aniqlanadi, yani bunday materiallarning xususiyatlari barcha 
yunalishlarda bir xil bo‘ladi. 
Bu ijobiy faktor xisoblanadi, yani beton texnalogiyasida to‘ldiruvchilar 
donalarini tỹg‘ri joylashtirish va boshqarish qiyin kechadi. Kristallar anizatrob 
xisoblanib, temperaturaviy deformatsiyaning taqsimlanishidan va boshqa 
ta’sirlardan yuzaga keladi. Agar kristallar to‘ldiruvchi donalariga nisbatan 

---

114 
kichik va material buyicha tartibsiz joylashgan bulsa, bunday to‘ldiruvchi 
donasini izatrop deyiladi.
SHu sababli kristall tosh jinslar asosidagi to’ldiruvchilar uchun mayda 
donadorlik katta ahammiyatga ega. G‘ovak materiallar izatrop va anizatrop 
bỹlishi mumkin. Anizatrop g‘ovak materiallarga ëg‘och kiradi. Uning 
strukturasi–tolali bulib, materialning xususiyati tolaning bỹylama va kỹndalang 
o‘lchamlariga, joylashish tartibiga bog‘liq.
Izatrop materiallarning ikki xil strukturasini kỹrib ỹtamiz: 
yacheykali va donali.
1. YAcheykali struktura bu, qattiq materialning umumiy muhitida 
g‘ovaklar butun xajm bỹyicha alohida ëpiq(shartli ëpiq) yacheykalar holatida 
(rasm-2.7,a )uchraydi.
2.Donali struktura bu, qattiq material donalarining ỹzaro elimlangan 
(rasm-2.7,b) kurinishidir. 
Tabiiy pemza, keramzit, agloporit, termolit, azerit va boshqa sun’iy 
g‘ovak to‘ldiruvchilar yacheykali strukturaga ega. G‘ovak oxaktosh asosidagi 
shag‘al, chig‘anoqlar, tuflar donali strukturaga ega.
Donali strukturali materiallarning suvshimuvchanligi yuqori bo‘ladi, 
yacheykali materiallarning suvshimuvchanligi kamroq va mustahkamligi yuqori 
bo‘ladi.
Bunday materiallarning donalarini yirikligi yacheykali materiallar 
g‘ovaklari yirikligi kabi bo‘ladi, faqat u ëki bu strukturalarning xususiyatlaridan 
kelib chiqib yuzaga keladi. 
a) 
b)