Referat mavzulari ro’yxati

 
 
 
 
 

---

115 
Rasm-1.2. G‘ovak materiallarning 
a-yacheykali, b-donali
 strukturasi 
To‘ldiruvchilarning mustahkamligi 
To‘ldiruvchilar tog‘ jinslarini maydalash orqali olinsa, u holda shu tog‘ 
jinsining mustahkamligi aniqlanadi. Buning uchun tosh kesuvchi stanokda 
diametri va balandligi 40-50 mm o‘lchamdagi silindr yoki kub shaklidagi 
namuna tayyorlanadi. Namunalarni suvga solib, ma’lum vaqtdan so‘ng suvdan 
chiqariladi va gidravlik pressda siqilishda mustahkamlik chegarasi (MPa) 
aniqlanadi: 
А
Р
ск


,
bu erda: 
R-
pressning buzuvchi kuchi, mN 
A-
namunaning ko‘ndalang yuzasi, m
2
Biroq hamma vaqt ham bunday sinovni o‘tkazib bo‘lmaydi. Ko‘p 
hollarda zaruriy tog‘ jinslari yoki xom ashyo materiallar yirik g‘ovaklari, 
yoriqlari ta’sirida kuchsizlanadi. Bunday tog‘ jinslaridan olinadigan chaqiq tosh 
etarli mustaxkam bo‘lishi mumkin, ya’ni maydalanish jarayonida 
kuchsizlantiruvchi defektlardan xalos bo‘ladi. Natijada bunday tog‘ jinsi 
asosidagi standart namunani sinashda shag‘alning haqiqiy sifatini ifodalovchi 
natija olib bo‘lmaydi va mustahkamligi pasayadi. 
R.L.Mailyan izlanishlarida karbonat jinslari asosidagi shag‘al 
mustaxkamligi shu tog‘ jinsi asosidagi namuna mustahkamligidan bir necha 
barobar yuqori bo‘ladi. SHu sababli shag‘al va chaqiq toshning mustahkamligi 
u olinadigan tog‘ jinsi asosidagi namunani sinash orqali hamma vaqt ham 
aniqlab bo‘lmaydi. SHu sababli standartda tabiiy tosh asosidagi shag‘al va 
shag‘al uchun po‘lat silindrda siqilishdagi maydalanishini aniqlash nazarda 
tutilgan. Uning aniqlash metodikasi quyidagilardan iborat: bir fraksiyali shag‘al 
yoki shag‘al ichki diametri-150mm li po‘lat silindr idishga solinadi. 
So‘ngra silindr tepasiga nisbatan kichik diametrli (148mm) po‘lat 
puanson qo‘yiladi, u orqali gidravlik pressda 200 kN kuch ta’sirida eziladi. 
Natijada to‘ldiruvchilar namunasi maydalanadi.
SHundan so‘ng maydalangan namuna silindrdan olinib tarozida tortiladi, 
keyin sinalyotgan eng kichik o‘lchamdagi to‘ldiruvchi fraksiyasidan 4 marta 
kichik (0,25D
naim
) ko‘zli elakdan o‘tkaziladi; 5-10mm li fraksiyalar uchun 

---

116 
1,25mm li ko‘zli elak; 10-20mm li fraksiyalar uchun 2,5mm li ko‘zli elak; 20-
40mm li fraksiyalar uchun 5mm li ko‘zli elak qo‘llaniladi. To‘ldiruvchi 
namunasidan maydalangan donalar chiqarib tashlanadi, so‘ngra elakdagi qoldiq 
tarozida tortiladi.
Maydalash ko‘rsatkichi(%): 
%
100
1



m
m
m
Д
р
,
bu erda, m – sinalayotgan barcha namunalar massasi, g 
m
1 
– tajribadan so‘ng kontrol elakda qolgan qoldiq massasi, g 
G‘ovak to‘ldiruvchilar uchun ham silindrda ezish analogik metodika 
bo‘yicha bajariladi, faqat natijalarni baholash boshqacha amalga oshiriladi. 
G‘ovak shag‘al yoki chaqiq tosh bir fraksiyali namuna sifatida ichki diametri 
150mm silindr idishga 100 mm balandlikda solinadi, tekislanadi va puanson 
qo‘yiladi. Tajribagacha puansonning pastki riski silindrning yuqori belgisiga 
mos kelishi kerak.
So‘ngra gidravlik press yordamida to‘ldiruvchi namunasi siqiluvchi kuch 
ta’sirida puanson 20mm pastga tushguncha (silindrning yuqori riskidan 
hisoblaganda) eziladi va press manometri ko‘rsatkichi yozib olinadi. SHu 
tartibda, to‘ldiruvchi namunasining 1/5 qismi hajmi ezilishi uchun ketgan kuch 
aniqlanadi.
Silindrda ezilishdagi mustahkamlik chegarasi (MPa) quyidagi formula 
bo‘yicha aniqlanadi: 
А
Р
тўл

.

 ,
bu erda,
R 
– Puanson yuqori riskigacha ezishdagi kuch, mN 
A – 
silindr ko‘ndalang kesimi yuzasi, 
A 
= 0,0177m
2
To‘ldiruvchining mustahkamligi uning zichligi va strukturasiga bevosita 
bog‘liq. SHu sababli agar namunaning zichligi 10% ga oshsa, u holda uning 
mustahkamligi 21% ga ortadi (1,10
2
=1,21). 

---

117 
Tog‘ jinslarini o‘rganish jarayonida va bir qancha ilmiy izlanishlar 
asosida S.M.Itskovich to‘ldiruvchilar mustahkamligi (R) ni hisoblashda 
quyidagi formuladan foydalanishni taklif etdi: 
n
R
R
)
(
1
1



, 
bu erda,
R
1
 
– zichligi –
ρ
1
 
ga teng
 
bo‘lgan materialning amaliy o‘rnatilgan 
mustahkamlik chegarasi. 
ρ- 
material (dona) zichligi, 
R
mustahkamlikka mos keluvchi. 
 
 
n-
material strukturasiga bog‘liq daraja ko‘rsatkichi. 
Bundan kelib chiqib, to‘ldiruvchilar mustahkamligi uning zichligiga 
to‘g‘ri proporsionaldir. 
n-
daraja ko‘rsatkichi to‘ldiruvchilar uchun 
n= 
3 - 6 ni 
tashkil etadi (o‘rtacha 4 ga teng). 
Hisobiy mustahkamlikni (keramzit shag‘alsi uchun) hisoblashda 
S.M.Itskovich quyidagi formuladan foydalanishni tavsiya etdi: 
2
15
дона
хисоб
R


,
bu erda,
ρ
dona 
– 
keramzit shag‘alsi donasining zichligi, g/sm
3
. 
ρ
dona 
= 
0,58 – 0,67 g/sm
3
bo‘lsa, 
R
xisob
= 5 – 6,7 MPa. 
To‘ldiruvchilarning suvga va sovuqqa chidamliligi 
To‘ldiruvchilarning
mustahkamligi ular olinadigan tog‘ jinsidan kelib 
chiqib, suvga bo‘ktirilgan holatida aniqlanadi. YA’ni suvda saqlangan 
materialning mustaxkamligi o‘z navbatida kamayadi. G‘ovaklarga va 
mikroyoriqlarga kirgan suv uning bog‘lanishlarini kuchsizlantiradi. 
SHu sababli to‘ldiruvchilar mustahkamligini aniqlashda, namunaning 
quruq holatdagi va suvga bo‘ktirgandan so‘ng mustahkamligi aniqlanib, 
yumshash koeffitsienti topiladi: 

---

118 
курук
букт
сув
юм
R


.
.

, 
bu erda: 
σ
suv.bo‘kt
-
to‘ldiruvchining yoki u olingan tog‘ jinsining suvga 
bo‘ktirilgandan so‘ngi (48 soat suvda saqlangan) mustahkamlik 
chegarasi, kgs/sm
2
σ
quruq
-
to‘ldiruvchining yoki u olingan tog‘ jinsining quruq 
holatidagi mustahkamlik chegarasi, kgs/sm
2
To‘ldiruvchilarning yumshash koeffitsienti uning suvga chidamliligini 
xarakterlaydi. Suvga chidamlilik bevosita suvshimuvchanlik va to‘ldiruvchining 
tabiiy moddasiga bog‘liqdir. Suvshimuvchanlik esa materialning g‘ovakligi va 
strukturasiga bog‘liq. 
To‘ldiruvchilarning sovuqqa chidamliligi ularni suvga bo‘ktirilgan 
holatda ko‘p martali muzlatish va eritish natijasida tekshiriladi. Bir fraksiyali 
to‘ldiruvchi namunasi 48 soat davomida xona haroratida suvda saqlanadi. 
Sovitish kamerasida -15 
0
S dan -20 
0
S gacha haroratda muzlatiladi. 4 soat 
davomida kamerada saqlangan namuna idish bilan birgalikda suvli vannada 
ya’na 4 soat ushlab turiladi. Bu holat standartda keltirilgan bo‘yicha to‘ldiruvchi 
turidan kelib chiqib takrorlanadi. SHundan so‘ng to‘ldiruvchi namunasi quritilib 
elakdan o‘tkaziladi.
Sovuqqa chidamlilikni 
sinashda massa yo‘qotilishi (%) aniqlanadi: 
%
100
1
2
1
.



m
m
m
М
чид
сов
,
Bu erda: 
m
1
– sinovgacha to‘ldiruvchi namunasining massasi, g 
m
2 
– sinovdan so‘ng elakda qolgan qoldiq, g 
SHundan so‘ng olingan natija (massa yo‘qotilishi) mavjud standart bilan 
solishtiriladi. Sinov ishlarini tezlashtirish maqsadida namuna natriy sulfat 
qorishmasiga solinadi va tezda 105-110 
0
S da quritish shkafida quritiladi. 
So‘ngra yuqorida keltirilgan holatda massa yo‘qotilishi aniqlanadi.
Nazora uchun savollar

---

119 
1.
Beton to’lduruvchilari faniga kirish
2.
To’ldiruvchilar kalssifikatsiyasi