Referat mavzulari ro’yxati

 
10% gacha; 
- maydalash chiqindilari asosidagi qumda - 19% gacha;
 
-
boyitilgan qumlarda - 5% gacha. 
Qumlarning donadorlik tarkibi 5mm ko‘zli elakdan elab, yirik 
qo‘shimchalarni ajratib aniqlanadi. 
Quruq qumdan olingan namunaning 1000g massasini 2,5mm li elakka 
solinadi, uning ostida boshqa ko‘zli elaklar joylashtiriladi (kichik ko‘zli elaklar 
ketma-ketligida) va ostiga chiqindini yig‘ish idishi qo‘yiladi. 
Qum 
namunasini elaklar to‘plamidan mexanik usulda va qo‘lda titratib o‘tkaziladi, 
natijada elaklarda qolgan ayrim qoldiq aniqlanadi. Ayrim qoldiq qum 
namunasining umumiy massasi bo‘yicha foizda beriladi. SHundan so‘ng 
elaklardagi to‘la qoldiq aniqlanadi. To‘la qoldiq shu elakdagi va nisbatan yirik 

---

121 
ko‘zli barcha elaklardagi ayrim qoldiqlarning yig‘indisi bilan ifodalanadi. 
(rasm.1.1.) 
Rasm 1.1. Standart elaklarda qolgan ayrim va to‘la qoldiq: 
a – ayrim qoldiq; b – to‘la qoldiq 
O‘zRST 728-96 “og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton” talablarining rasm 
1.2 da berilgan grafikda konkret olingan qumning donadorlik tarkibini aniqlash 
uchun natijalar qo‘yiladi va agar bu egri chiziq grafikda berilgan chegaradan 
chiqmasa (standartda berilgan), bu qum beton uchun yaroqli xisoblanadi. 

---

122 
Rasm 1.2. Og‘ir beton uchun ishlatiladigan qumning donadorlik tarkibiga 
qo‘yiladigan talablar:
1- qum yirikligining ruxsat etilgan pastki chegarasi (M
k
=1,5);
2 - V15(M200) va undan yuqori markali betonlar uchun ishlatiladigan 
qum yirikligining ruxsat etilgan pastki chegarasi (M
k
=2);
3 – V25(M350) va undan yuqori markali betonlar uchun ishlatiladigan 
qum yirikligining ruxsat etilgan pastki chegarasi (M
k
=2,5); 
4- qum yirikligining ruxsat etilgan yuqori chegarasi (M
k
=3,25);
Qumning donadorlik tarkibi yiriklik moduli bilan xam ifodalanadi: 
Mk=∑A/100, 
Bu erda:
∑A-nazorat elaklarida qolgan to‘la qoldiq yig‘indisi, % (rasm 1.1ga 
qarang); 
∑A=A
2,5
+A
1,25
+A
0,63
+A
0,315
+A
0,16
=5a
2,5
+4a
1,25
+3a
0,63
+2a
0,315
+a
0,16
; 
Bundan kщrinadiki ∑Aga teng elaklardagi qumning ayrim qoldiqlari a ko‘proq 
ta’sir etadi. Qum qanchalik yirik bo‘lsa, ∑A va yiriklik moduli xam katta 
bo‘ladi. 
Yiriklik modulini nazariy noldan (agar qumning barcha donalari 0.16mm 
dan kichik bo‘lsa) qabul qilish mumkin. Amaliy yiriklik modulini o‘zgarishi 

---

123 
kamdir. 8736-93 “qurilish ishlari uchun qum. texnik shartlar”. O‘ZRST da 
qumning yiriklik moduli va 0.63mm qum elakda qolgan to‘la qoldiq bo‘yicha 
guruxlarga bo‘linishi nazarda tutiladi.
O‘ZRST 728-96 “og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton”ga ko‘ra qumning 
yiriklik moduli 1.5-3.25 oraliqda bo‘lishi kerak, mustaxkamlik chegarasi 
20MPa va undan yuqori betonlar uchun qumning yiriklik moduli 2dan kam 
bo‘lmasligi, mustaxkamlik chegarasi 35MPa va undan yuqori betonlar uchun 
y.m-2.5dan kam bo‘lmasligi kerak. Qumning yiriklik modulining o‘zgarish 
koefsenti gidrotexnik inshoatlar uchun ishlatiladigan betonlar uchun, 10% dan 
oshmasligi kerak. Taklif etilgan donadorlik tarkibidagi qumni qo‘llab, kam 
sement sarflab, eng yaxshi xususiyatli beton qorishmasining olish imkonini 
beradi. Standart talablari ilmiy izlanishlar va amaliy tajribalar natijasida 
tayanadi. Bu talablardan biroz chetlashish mumkin. YA’ni texnik iqtisodiy 
asoslangan bo‘lsa, mustaxkamlik chegarasi 20MPa bo‘lgan va undan yuqori 
beton uchun yiriklik moduli masalan, O‘zbekistonning cho‘lli 
xududlarida 
o‘ta mayda barxan qumlari asosidagi beton keng qo‘llanadi. Qumning 
donadorlik tarkibi uning bo‘shliqligi bilan bevosita bog‘langan. Bu ko‘rsatkich 
qum uchun aniqlanmasa xam uning donadorlik tarkibini normaga keltirish 
uchun zarurdir. Qumning bo‘shliqligi uning uyma zichligi va dona zichligi 
bo‘yicha xisoblanadi. Qumning dona zichligi berilgan mineral tarkibiga
bo‘yicha kam farq qiladi, chunki uning bo‘shliqligi uyma zichligiga bog‘liq 
bo‘lib, uyma zichlik qancha katta bo‘lsa, bo‘shliqlik shuncha kichik bo‘ladi. 
Mavjud standartlarga ko‘ra qumning donadorlik tarkibi (rasm.1.2) 
uning zich katta uyma zichligini va eng kam bo‘shliqda donalarining kompakt 
joylashuvini ta’minlaydi. Tabiiy kvars qumining uyma zichligi taxminan 1500-
1600 kg/m3 ni va bo‘shliqligi -30-40%ni tashkil etadi. 
Beton qorishmasida sement qum donasini sirtini yupqa kvars bilan 
o‘rab oladi (ko‘pincha 0.01dan 0.1mm gacha). SHu sababli qum donasining 
yuzasi qancha katta bo‘lsa, sement sarfi xam oshadi. Fraksiya 2.5-5mm uchun 
qum solishtirma yuzasi 10sm2/g ni mayda fraksiya qum uchun 100-300 sm2/g 
ni tashkil etadi. Tabiiy o‘rta donadorli qumning solishtirma yuzasi 40-70sm2/g 
yoki 4-7m2/g ni tashkil etadi.qumda beton uchun xavoli qo‘shimchalar mavjud 
bo‘ladi. SHu sababli standart ularni chegaralaydi. Qumda mavjud changsimon, 
gilsimon qo‘shimchalar (o‘lchami 0.05mm dan kichik) standart usullarda suvda 
yuvish orqali aniqlanadi. Olingan namuna qumni o‘lchov idishga solinadi va 
suv 
quyib 
2soat 
ushlab 
turiladi. 
(vaqti-vaqti 
bilan 
aralashtiriladi)

---

124 
aralashtirgandan 2minutdan so‘ng qum ustidagi suv to‘kiladi, toza suv quyib 
qumni yuvishni toki suv bilan qumni aralashtirganda tiniq xolatda qolguncha 
davom ettiriladi. SHundan so‘ng yuvilgan qum quritiladi, tarkibidagi yuvilgan 
aralashmalar (%) quyidagi formuladan topiladi: 
Pyuv.aral.=m-m
1
/m*100 
Bu erda: 
m-yuvilmagan doimiy massagacha quritilgan qum massasi, g 
m
1
-yuvib doimiy massagacha quritilgan qum, g. 
O‘zRST 8E36-93 Qurilish ishlari uchun qum. Texnik shartlar ga qo‘ra tabiiy 
qumda ortiqcha aralashmalar 3%dan (massa bo‘yicha) oshmasligi kerak,
boyitilgan qumda -2%, maydalangan qumda esa 5% gacha ruxsat etiladi. 
Bundan tashqari standart talabiga qo‘ra beton turiga va konstruksiya 
ekspluatatsiya sharoitiga ko‘ra qumda gil va chang miqdori chegaralanadi. 
Masalan gidrotexnik inshoatlar uchun 5% gacha, suv osti ioshoatlari uchun -3%. 
Qum tarkibida amorf kremnezem turlarining mavjudligi sement ishqorlari bilan 
reaksiyaga kirishib betonni nurashga olib keladi. Sement ishqorlari bilan 
quyidagi tog‘ jinslari va minerallar bog‘lanadi: opal, xalsedon, kremniy. 
O‘zRST 728-96 og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton ga ko‘ra gidrotexnika va 
transport ishlarida ishlatiladigan betonlarda sulfid bog‘lamalar 1% dan 
oshmasligi kerak. 
Rasm 1.3. Qumni hajmining uning namligini oshishiga qarab o‘zgarishi: 
2-
mayda qum; 2- yirik qum 

---

125 
Qumning namligi uning xususiyatlariga ayniqsa uyma zichligiga etarlicha tasir 
ko‘rsatadi. CHunki boshqa qurilish materiallarni namlashda ularning zichligi 
oshadi qumda esa tasiri. Bu qum nam xolatda bo‘lganida quruqga nisbatan 
sochiluvchanligi kichikligi bilan tushuntiriladi. Qumga qo‘yilgan suv uning 
donalarini elimlaydi, shu sababli bunday qumni biror sig‘imli uskunaga 
solganda kompakt joylashmaydi va bo‘sh tarkibni xosil etadi. Qumning eng 
katta bo‘sh tarkiblisi namlik 4-7% bo‘lgada (massa bo‘yicha) kuzatiladi. Bunda 
qumning uyma zichligi 10-40% ga kamayadi. Beton tayyorlashda qumning 
namligini inobatga olish zarurdir.
Tabiiy qum qum va qum-shag‘alli konlardan qazib olinadi. Qum-shag‘alli 
aralashmani navlarga ajratishda qum olinadi. Qum konlari kelib chiqish 
sharoitiga qo‘ra boshqa foydali qazilmalar kabi og‘ oldi, tekislik va suvda 
olinadigan turlarga bo‘linadi. Tog‘ oldi jinslari tog‘ yonbag‘irlarida 
joylashadi.bunda qumni qazib olish joyi o‘rab turgan atrof muxit va transport 
yo‘llaridan tepada joylashgan bo‘ladi. Bu konlarda xamma vaqt quruq qumlar 
uchraydi. Tekiskonlarida qum er yuzasidan pastda va ba’zan grunt suvlaridan 
pastda yuzaga keladi va yig‘iladi. Bu konlar quruq yoki nam xolatda bo‘ladi. 
Qumni qazib olish usulidan kelib chiqib, kondan suvni yuqotish uchun quritiladi 
(drenajda), yoki qumni olish uchun suv bilan to‘ldiriladi. Suvli konlarda qum 
daryo ko‘l va boshqa suv xavzalaridan suv ostidan olinadi. SHunday qilib, 
konlarda qumlar ochiq usulda yoki yopiq usulda ishlab chiqariladi. Qumni 
ochiq usulda qazib olish eng ko‘p tarqalgan. Konlardagi qumlar zamin, gil va 
boshqa jinslar ostida yig‘iladi. Bu qavatni ochish qavati qo‘yiladi va uning 
xajmining foydali qazilma xajmiga nisbati ochish koeffsentini ifodalaydi. 
Ochish ishlari, kon chegarasidagi ochish qavatini olib tashlash, foydali 
qazilmalar ustni ifloslantiruvchi va boshqa zararli jinslardan tozalash uchun 
bajariladi. Konlarni ochishda buldozer, skreper jo‘natish bajariladi. Konlarda 
ochish ishlari bajarilgandan so‘ng transport yo‘llari va ishlash pog‘onalari xosil 
qilishda transheyalar yotqiziladi 

---

126 
Rasm 2.1. Qumni ochiq holatda qazib olish: 
3-
pastki maydon; 2-qiyalik; 3-yuqori maydon; 4-ishlov berilayotgan 
maydon. 
Ishlash pog‘onalari balandligi 6-10m va undan yuqorini tashkil etadi. 
U bevosita ekskovator chumichi balandligiga bog‘liq. Agar qum konda katta 
vatlamda mavjud bo‘lsa, u xolda uni qayta ishlash qavatma-qavat bajariladi. 
Qazib olish qavatiing eni ekskovator chumichi radiusiga bog‘liq xolda 1.2-1.3m 
ni tashkil etadi. Ochiq konlarda qumni qazib olishda turli tipdagi ekskovatorla , 
skriperlar va boshqa mashinalar ishlatiladi. Eng ko‘p bir chumichli bir kurakli 
ekskavatorlar qo‘llaniladi. Bunday ekskavatorlarni cho‘michining balandligi 6-
30m bo‘lib, qazish radiusi 6-40m ni tashkil etadi. To‘g‘ri kurakli bunday 
ekskavatorlar ishlash pog‘onasining pastki maydonida transport vositalari bilan 
bir qatorda joylashadi. Ekskavator – draglayndan bir kovushlidan shunisi bilan 
farq qiladiki, ularning kovushi katta belkurakli bo‘lib, o‘qda kanatlarda osilgan 
bo‘ladi. Draglayn o‘zi turgan joyini pastki qismini qaziydi, shu sababli konning 
yuqori joylarida ishlatiladi. Ko‘p cho‘michli ekskavatorlar xozirda eng ko‘p 
ishlatiladi. Xanjirli ko‘p kovushli ekskavatorlar konveyr shaklidagi tuxtovsiz 
xarakatlanuvchi cho‘michlardan iborat. CHo‘michlarni bo‘shatish lentali 
transporterda tashlash bilan bajariladi. CHo‘michlarning sig‘imi katta emas,
lekin zanjirda ularning soni 40 donagacha etadi. SHu sababli ularning to‘xtovsiz 
xarakatida yuqori maxsuldorlikka erishiladi. Zanjirli ekskavatorning ramasi turli 
burchklarda joylashagna bo‘lishi mumkin , ya’ni ekskavator turgan joy 
darajasida va ish pog‘onasining pastki yoki yuqori qismida joylashadi. Agar 

---

127 
qum koni bir jinsli bo‘lmay, qavatma-qavat yuzaga kelgan bo‘lsa, donalari 
yirikligi bilan farq qils, uxolda ko‘p qavatli ekskavatorda qazib olishda qamning 
donadorlik tarkibi mutadillashtiriladi, bu esa jobiy faktor xisoblanadi.
Zanjirli ekskavatorlar o‘rniga ko‘pcho‘michli rotorli ekskavatorlar xam 
ishlatiladi, ularni ichki organlari o‘q yaqinida aylanuvchi rotorni cho‘michlar 
osilgan xalqa kiradi. CHo‘michlardagi qazib olingan qumlar o‘q ichida 
joylashgan lentali transportyorga yuklanadi va bunker transport vositalari yoki 
maxsus chuqurlarg uzatiladi. Rotorni ekskavatorlarda qumni qavatma-qavat 
ishlash oson kechadi. Ko‘p cho‘michli ekskavatroning bir cho‘michlidn afzalli 
tomoni qazish ishlarini uzluksiz davom ettirish, transport vositalarini bir xil 
to‘ldirish, 1t massa uchun katta i/ch maxsuldorligi energiyaning kam solishtirma 
sarfi qum konini qayta ishlash geologik qidiruvga asoslangan va tuzilgan karta 
bo‘yicha bajariladi. Qumning sifatini va birjinsliligini sistematik nazorat 
qilinadi. Sifati past qum uchastkalari vayta ishlanmaydi yoki maxsus 
chuqurlarga to‘kiladi. Qum koni uchun asosiy transport turi bu tirkamali va 
yarimtirkamali avtosomosvallar va avtotyagachlar xisoblanadi. Bundantashqari 
elektromotorli samosval trolleyvozlar (motovozlar, elektrovozlar, qum to‘kar 
vagonlar va platformalar), kanatli osma yo‘llar kiradi. 
Ko‘p xollarda lentali transporterlardan iborat to‘xtovsiz xarakatlanuvchi 
konveyr transportini rotorli yoki zanjirli ko‘p cho‘michli ekskavatorlar bilan 
birga qo‘llash o‘ta samarali xisoblanadi. Konveyr transportini ishlatish 
ekskavatorlar ishlashini uzluksizligini ta’minlaydi, ularning maxsuldorligini 35-
50% ga oshiradi, boshqarish va i/ch ni avtomatlashtirish imkonini beradi, 
olingan qumning tarkibini va kapital xarajatlarigi pasaytiradi. Kon ichida va 
undan tashqarida ko‘p kilometrli konveyrdan foydalanish imkoniyati mavjud. 
Suvli konlarda mavjud suv ostidagi qumlarni qazib olish ekskavator-
draglaynlarda, kanatli skreperlarda amlga oshiriladi va eng samaralisi bu 
gidromexanizatsiyalashgan qazib olish xisoblanadi. Suv ostidagi qum konlarini 
qayta ishlashda suzuvchi uskunalardan er suruvchi skeredlar keng ishlatiladi. 
Ularda pokton mavjud bo‘lib, malum pozitsiyaga troslar, langarlar va 
qoziqsimon uskunalar yordamida joylashtiriladi. Pantonga tuproq so‘ruvchi 
markazdan qochma tipdagi nasos mavjud bo‘ladi. Suv ostiga tuproq so‘ruvchi 
uskuna va zarur xolda mexanik bo‘shatgich tushuriladi. Tuproq so‘rgich va 
bo‘shatgich birga ishlaydi, chunki bo‘shagan qum suv bilan birga trubada suvli 
aralashma ko‘rinishida so‘riladi, so‘ruvchi aralashma uzatuvchi yordamida 
yig‘iladi. Markazdan qochma tuproq so‘rgichlardan tashqari qum suvli 

---

128 
aralashmali qazib olishda gidro-elevatorlar ishlatiladi. Qum suvli aralashmalar 
qirg‘oq bo‘yidgi maxsus ombor maydonchasida yig‘iladi, u erdagi suv xavzaga 
qaytariladi. Bunda bir vaqtning o‘zida qumni chang va gilsimon 
qo‘shimchalardan tozalash boyitish va fraksiyalash ishlari bajariladi. Qumni 
gidromexanizatsiyalashgan qazib olish faqat daryo yoki boshqa suv xavzalarida 
emas, balki suvli tekislik konlarida xam ishlatish mkmkin. Suv yuzasidan 
yuqorida joylashgan qum konlarini qayta ishlash gidromagnitorlarda bajariladi.
Gidromagnitor o‘zida boshqariladigan trubali stvol va oxirida tor nasadni 
mujassamlashtiradi. Nasos yordamida yaqin masofadagi suv xavzasidan 
uzatilgan suvgidromagnitordan katta tezlikda tomchilab otiladi. Tog‘ konlari 
sanoatida ishlatiladigan gidromonitorlar o‘ta mustaxkam tog‘ jinslarini buzish 
xususiyatiga xam ega. Qumni aslida suvning 0.3-0.5MPa bosimi etarli bo‘ladi. 
Maxsus chuqurlikka suv qumli aralashma o‘z og‘irligida xarakatlanadi, qiyshiq 
trubalar yordamida uzatiladi.