Registration of initial activities of civil ecological and geographical problems of agriculchural water use in central asia

Journal of Geography and Natural Resources 
 
ISSN: 2181-2713 
https://topjournals.uz/index.php/jsru
 
 
 
25
etadi. Beshala mamlakatda qurilgan sug‘orish tizimlariga ega bo‘lgan umumiy maydon 10,0 mln. 
ga ni ishg‘ol etadi yoki jahondagi sug‘oriladigan yerlarning 3,3 %ini tashkl etadi. 
Markaziy Osiyoda sug‘orishda foydalaniladigan suvlarning asosiy manbaini yuza suvlari 
tashkil etadi. Qishloq xo‘jaligida har yili 129 km
3
suv yoki olinadigan (145 km
3
) suvning 89 %i 
sarflanadi. Regionda sug‘oriladigan yerlar umumiy ekin maydonining 33 % ini qamrab olgan 
bo‘lib, sug‘orish suv omborlari, nasoslar va kanallar tizimidan foydalanishga asoslangan va 
jahondagi eng texnik jihatdan murakkab hisoblanadi [3]. 
Sug‘orish Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega. 1950-1980 
yillarda ko‘plab sug‘orish va drenaj tizimlari barpo etilishi natijasida sug‘oriladigan yerlar 
maydoni ko‘paydi.
Markaziy Osiyoda yirik maydondagi sug‘orma dehqonchilik 1960-1990 yillarda barpo 
qilingan muhandislik sug‘orish-drenaj tizimiga ega. Bu tizim 7 mln. ga dan ziyod maydonda 
boshlanishida suv sarfi 700 m/sek gacha va ayrimlarining uzunligi 1400 km gacha bo‘lgan suv 
o‘zi oqib keladigan yirik sug‘orish kanallariga hamda mashina kanallarining noyob kaskadlari 
bo‘lgan qudratli nasoslar yordamida sug‘oriladigan 2 mln.ga dan ziyod maydonda rivojlangan 
sug‘orish to‘riga ega. Masalan, umumiy quvvati 350 м
3
/с nasos stansiyalari Amudaryodan Qarshi 
bosh kanaliga 180 м balandlikka suv chiqaradi [4]. 
Aholi sonining ko‘payishi va sug‘orishning rivojlanishi keyingi 50-60 yilda regionda suvga 
bo‘lgan talabni ancha oshirdi. Markaziy Osiyo mamlakatlarida suv olishning amaldagi hajmi 
mavjud suv resurslarining 20% dan (Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston) 80-90% gacha 
(O‘zbekiston va Turkmaniston) o‘zgaradi. Sug‘orma dehqonchilik – bu qishloq xo‘jalik ekinlarini 
sug‘orib yetishtirishdir. U dehqonchilikning eng intensiv turlaridan biri, ekinlardan eng yuqori va 
barqaror hosil yetishtirishni ta’minlaydi, lalmikor dehqonchilikka nisbatan 8-10 marta ko‘proq 
hosil beradi. Bunday sharoitlarda yerdan samarali foydalanish, takroriy va qo‘shimcha ekinlar 
ekish mumkin. Mo’tadil mintaqa rayonlarida sug‘orilmaydigan yerlardagiga nisbatan 
sug‘oriladigan bog‘lar 2-3 marta, uzumzorlar 3-4 marta, sabzavot-poliz va g‘alla ekinlari 2-3 marta 
yuqori hosil beradi. 
Sug‘orish tabiiy landshaftlarni o‘zgartirishning kuchli omilidir. Sug‘oriladigan yerlarda 
landshaft komponentlarining o‘zgarishi natijasida ular orasida yangi mutanosiblik vujudga keladi 
va xususiyatlariga ko‘ra tub tabiiy landshaftlardan farq qiladigan, ammo ayrim xususiyatlarini 
o‘zida saqlab qolgan batamom yangi antropogen landshaftlar shakllanadi. Sug‘orish natijasida 
hosil bo‘lgan, boshqariladigan tabiiy-ishlab chiqarish hududiy mujassamalar antropogen 
modifikatsiyaning ma’lum tiplaridan iborat. Quruq iqlimli sharoitlarda ayniqsa sug‘oriladigan 
agrolandshaftlarining ahamiyati juda katta. Sug‘oriladigan yerlarida tabiiy landshaftlarning 
o‘zgarishi va antropogenlashuvi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Xo‘jalik tadbirlari sifatidagi 

---