Registration of initial activities of civil ecological and geographical problems of agriculchural water use in central asia

Journal of Geography and Natural Resources 
 
ISSN: 2181-2713 
https://topjournals.uz/index.php/jsru
 
 
 
24
Ishlov beriladigan yerlarning qariyb yarmi vohalarga to‘g‘ri keladi. Qolgan yarmi ulardan 
foydalanish uchun drenaj va tekislashdan tashqari tuproq tuzilmasini yaxshilashni ham o‘z ichiga 
oladigan murakkab va qimmat meliorasiya tadbirlari majmuasini o‘tkazishni taqoza etadi. 
Iqlim sharoitlari tufayli Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiyotida sug‘orish muhim 
ahamiyatga ega. Sugoriladigan dehqonchilik Markaziy Osiyoning qurg‘oqchil mintaqasida 
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini jadallashtiruvchi asosiy yo‘nalishlardan biridir [1]. 
Markaziy Osiyo dehqonchilik, ayniqsa sug‘orma dehqonchilik vujudga kelgan va 
rivojlangan qadimiy uchoqlardan biri bo‘lib, arxeologlar tomonidan Turkmanistonning janubida 
miloddan avval 4-3-mingyilliklarda, O‘zbekiston hududida (Xorazmda) esa 2-mingyillikda 
qazilgan kanallar topilgan. Ba’zi hududlarda sizot suvlarini yuzaga chiqarish ucnun korizlar (yer 
osti ariqlari) qurilgan [2]. 
Markaziy Osiyoda sug‘orish tarmoqlari eng rivojlangan davr miloddan avval VII-VI asrlarga 
to‘g‘ri keladi. Sug‘orish keyinchalik Orol havzasining boshqa daryo vodiylariga tarqalgan. 
Shundan buyon va hozirga qadar sug‘orishning ahamiyati muttasil oshib bordi, sug‘oriladigan 
maydonlar kengaydi, sug‘orish usullari takomillashdi. XX asrning boshiga kelib regionda qariyb 
3,5 mln. ga yer sug‘orildi. Regionda shuro davrida (ayniqsa 60-80-yillarda) sug‘orish jadal 
rivojlandi. 
Markaziy Osiyo sharoitlarida qishloq xo‘jaligining rivojlanishiga hal qiluvchi ta’sir 
ko‘rsatadigan omil - suv resurslari – hudud bo‘ylab o‘ta notekis taqsimlanganligi bilan 
ifodalanadi. Mavjud yer usti va yer osti suv resurslari Markaziy Osiyodagi iqtisodiy faoliyatga
atrof muhit muhofazasi bilan raqobatdagi rivojlanishga to‘sqinlik qiladigan omil sifatida doimo 
muhim ta’sir ko‘rsatadi.
Markaziy Osiyoning Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Ili, Irtish va boshqa yirik daryolari 
- ikki va undan ko‘proq mamlakat hududi bo‘ylab oqadigan transchegaraviy daryolardir. 
Regionning asosiy daryolari bo‘lgan Amudaryo va Sirdaryo hamda ularning irmoqlari har beshala 
mamlakat hududi bo‘ylab oqadi va Orol dengizining qoldiqlarigacha oqib boradi. Transchegaraviy 
Amudaryo va Sirdaryoning havzasi, shuningdek Tajan-Murg‘ob havzasi Markaziy Osiyo umumiy 
maydonining qariyb 40 %ini ishg‘ol etadigan Orol dengizi havzasini shakllantiradi. 
Qozog‘istondagi Irtish, Ural va Emba, Qirg‘izistondagi Norin, Talas va Chu ham hududdagi yirik 
daryolarga mansub. Turkmanistonda Amudaryodan tashqari Murg‘ob, Tajan, Etrek va boshqa 
kichik daryolarning suv resurslaridan foydalaniladi. Regionda oqim hajmi 115,6 km
3
/yil ni tashkil 
etadi. Tojikiston va Qirg‘iziston suv va hidroenergetika resurslariga boy, O‘zbekiston, 
Qozog‘iston va Turkmaniston uchun suv resurslarining tanqisligi xos. 
Markaziy Osiyoda ekin ekiladigan maydon 40,18 mln.ga, sug‘orish salohiyati 18 mln.ga 
bo‘lib, sug‘oriladigan yerlar ekin ekiladigan yerlarning 32,9 %iga yaqini (13,22 mln.ga) tashkil 

---