Reja: Falsafa atamasining kelib chiqishi

Misr va Bobil falsafiy maktablari. Eramizdan avvalgi turtinchi ming yillikning oxiri va uchinchi ming
yillik boshlarida qadimgi Misr va Bobil hududida dastlabki diniy-falsafiy fikrlar, olam haqidagi fanlar, ya`ni
astronomiya, kosmologiya, matematika, mifologiyaga oid qarashlar birmuncha rivoj topgan. Tabiy-ilmiy,
diniy-falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi ikki yo‘nalishda borgan. Birinchi yo`nalish olam haqidagi
tasavvurlarning astronomiya, kosmologiya, riyoziyot fanlari rivoji bilan bog`liq ekanini, ikkinchi yo`nalish esa, bu
tasavvurlarning mifologiya bilan bog`liq bo`lganini ko`rsatadi.
Qadimgi Hindistonda falsafiy maktablar. Qadimgi Hindiston ham insoniyat madaniyatining
beshiklaridan biridir. Unga xos dastlabki ta`limotlar yozma manba - «Veda»larda o`z aksini topgan. «Veda»lar
eramizdan bir yarim ming yil oldin yozilgan bo`lib, mutaassib dindor hindu uchun oliy muqaddas ilm va
bashorat kitobidir. Hindular «Veda»ni oliy tangri Braxma tomonidan aytilgan so`zlar deb biladi. «Veda»da
hindularning qadimgi tarixi, iqtisodiyoti, dini, falsafasi, axloq va nafosatiga oid fikrlari aks etgan.
«Veda»lar bizgacha to`rtta to`plam (samxitlar) shaklida etib kelgan. Bular «Rigveda», «Samaveda»,
«Yajurveda», «Adxarvaveda»dir.
Hind falsafasi asoslari «Upanishadalar» nomi bilan mashhur bo`lgan manbalarda ham o`z aksini topgan.
«Upanishadalar» sirli bilim degan ma`noni anglatib. «Veda»larning falsafiy qismini tashkil etadi.
«Upanishadalar» yaxlit kitob yoki falsafiy risola bo`lmay, balki turli vaqtda turli mavzuda ijod etgan noma`lum
mualliflarning matnlaridan iboratdir. Ularning mazmuni va uslubi har xil va turlicha falsafiy qarashlar mahsulidir.
Qadimgi hind falsafiy maktablar ikki guruhga bo`linadi. Hindistonlik faylasuflar bu guruhlarni
astika va nastika deb ataydi. Vedanta, sank`ya, yoga, vaysheshika, n`yaya va mimansa - astika guruhiga
kiruvchi falsafiy maktablar. Ushbu maktablarning tarafdorlari «Veda»ning muqaddasligini tan olib, birdan-bir
haqiqat undagina ifodalangan, deyishadi. Chorvaka-lokayata, buddizm va jaynizm - nastika guruhiga kiradi.
Chorvaka-loyata, tarafdorlari materialistik ta`limotni ilgari surganlari uchun «Veda»ning
muqaddasligini tan olishmaydi hamda olam ilohiy kuch tomonidan yaratilmagan, «Veda» haqiqiy bilim
bermaydi, deb ta`kidlashadi. Buddizm va Jaynizm diniy-falsafiy maktablar bo`lishiga qaramay, ular ham
«Veda»ning muqaddasligini tan olmagan. Sankx`ya qadimgi Hindistondagi dualistik falsafiy maktab bo`lib, olam
asosida modiy unsur (prakriti) modda va ruh (purusha) etadi, deb hisoblaydi. Bu yo`nalishga, asosan, olamdagi
barcha narsalar ikki unsurning turli teng miqdorda (proportsiyada) birikishidan yuzaga keladi, olam sababiyat
orqali rivojlanadi, olamda uchta sabab mavjud, deyiladi. Ular quyidagilardir: moddiy sabab, yaratuvchi sabab
aloqador bo`lmagan sabab.
«Upanishada»da deyarli har qanday hodisa harakat va qarama-qarshilik nuqtayi nazaridan qaraladi. Braxman
ikki qiyofa: jismoniy va jismsiz, o‘ladigan va o‘lmas, harakatsiz va harakatchan ko‘rinishlarga ega. «Upanishada»da
Atman – bu ham tana, ham individual jon. Braxman va atman bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq «Hamma narsa Braxman,
Braxman esa atmandir», deyiladi. Atman o‘zgaruvchan, uning turli holatlari mavjud: uyg‘oqlik; tushli uyqu; tushsiz
uyqu; turiya (atman hech narsani his qilmaydigan, o‘z-o‘ziga teng bo‘ladigan holat).