Reja: Falsafada rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi. Qonun tushunchasi. Qonun turlari

4. Falsafa kategoriyalarining tasnifi

Falsafiy kategoriyalar o’zining xilma-xilligi bilan ifodalanadi. Ularning yordamida kishilar ongida narsa va hodisalarning eng umumiy tomonlari, aloqadorligi, tuzilishi va sababiyatchiligi (determinatsiyasi) aks ettiriladi.
Kategoriyalarni shartli ravishda uch turkumga ajratsa bo’ladi.
1.Voqelikning eng umumiy aloqadorligini aks ettiradigan kategoriyalar. Mazkur turkumga — yakkalik, xususiylik va umumiylik, mohiyat va hodisa, qonuniyat kategoriyalari kiradi.
Yakkalik — alohida sifat va miqdor aniqligiga ega bo’lgan narsa, hodisa va jarayondir.
Umumiylik deganda ob’ektiv reallikning barcha yoki bir qancha narsa yoki hodisalardagi ob’ektiv mavjud bo’lgan tomonlar, xossalar va belgilarning majmui, ular o’rtasidagi aloqa va munosabatlarning o’xshashligi tushuniladi.
Xususiylik shunday narsa yoki hodisalar guruhidirki, ular ma’lum ma’noda umumiy bo’lsa-da, lekin undan ham umumiyroq bo’lgan boshqa bir guruhga kiradi va bu guruhda u alohidalik yoki yakkalikdir, butunning qismidir. Xususiylik narsa yoki hodisalarning shunday doirasiki, bunda ular ma’lum bir munosabatda umumiy, boshqasida esa yakkalik, alohidalikdadir.
Yakkalik, xususiylik va umumiylik bir-biri bilan uzviy bog’langan, shuning uchun ham ularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Har qanday yakkalik ma’lum vaqt va sharoitda xususiylikka va umumiylikka olib keladi. Shuningdek, umumiylik narsa va hodisalarning eng umumiy tomonlari orasidagi aloqalarni o’zida aks ettirib, o’z ko’rinishini faqat yakkalik va xususiylik orqali konkretlashtiradi.
Umumiylik, xususiylik va yakkalik bir butunlikni tashkil qilsada, ularning har biri o’ziga xos xususiyatga ega. Yakkalik va xususiyliklar orqali namoyon bo’ladigan umumiylik o’zining mustaqil qiymatiga ega. Shuningdek, har qanday yakkalik, xususiylik umumiylikni ifodalaydigan xossa, belgi va tomonlar bilan bir qatorda faqat o’zlariga xos bo’lgan va shu orqali boshqa turdoshlaridan farq qiladigan xususiyatlarga ham ega.
Falsafa tarixida yakkalik, xususiylik va umumiylik kategoriyalarini bir-biridan ajratib, bir-biriga qarama-qarshi qilib talqin etuvchi turli xil ta’limotlar mavjud bo’lganligini eslatib o’tish joizdir.
Yakkalik, xususiylik va umumiylikning birligi ular o’rtasida muayyan shartsharoitlarda vujudga keladigan ma’lum ziddiyatlarning kelib chiqishini, inkor etmaydi. Ularni o’z vaqtida bartaraf etish uchun mazkur xususiyatlar birligini yaxshi anglab olish maqsadga muvofiqdir.
Yakkalik, xususiylik va umumiylik kategoriyalari orqali inson o’z ongida olamdagi narsa va hodisalar o’rtasidagi aloqadorlikni chuqur va atroflicha bilib olish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Mohiyat — hodisaning ichida yashiringan olamning turli-tuman hodisalarida yuz beradigan chuqur nisbiy barqaror aloqalarni ifodalaydigan voqelikning ichki tomonidir.
Hodisa esa, mohiyatning u yoki bu holda uchratilishini ifodalovchi voqelikning o’zgaruvchan, harakat xususiyatlariga, belgilariga boy bo’lgan tomonidir.
Narsalarning mohiyatiga singib borish narsa va hodisalar rivojlanishining qonuniyatlarini aniqlashga imkon beradi. Ma’lumki, qonunlarni bilish kishilarning maqsadga muvofiq faoliyatining asosidir, u hozirda ro’y berayotgan voqealarni chuqurroq tushunishga va ularning kelajakdagi rivojlanish yo’nalishlarini oldindan ko’ra bilishga yordam beradi.
Mohiyat va hodisa umumiy va xususiy tomonlarga egadir. Bular quyidagilardan iborat: birinchidan, mohiyat olamdagi narsa va hodisalarining ichki aloqasini, hodisalar esa, tashqi aloqalarni ifodalaydi; ikkinchidan, mohiyat narsalarning ichki tomonlarini ifoda etganligi tufayli u sezgilarimiz orqali bevosita idrok etilmaydi. Mohiyat bizdan yashiringan holda mavjud bo’ladi. Hodisa esa, aksincha, inson tomonidan hissiy organlar orqali bevosita idrok kilinadi; uchinchidan, mohiyat doimiyligi va barqarorligi bilan farq qiladigan rivojlanish qonunlarini bilib olish imkoniyatini beradi. Shu ma’noda mohiyat hodisaga nisbatan chuqurroqdir. Hodisa narsalarning har xil tomonlarini ifodalaydi va shu tariqa hodisa mohiyatga nisbatan boyroqdir.
Mohiyat va hodisa bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’lib, har xil aloqadorlikdadir. Har qanday mohiyat u yoki bu tarzda namoyon bo’ladi, hodisa esa u yoki bu holdagi ko’rinishdir. Shuningdek, mohiyatning o’zgarishi yoki yuqolishi hodisaning yo’qolishiga yoki o’zgarishiga olib keladi. Hodisa ba’zi bir vaqtlarda mohiyatni buzib ko’rsatishi mumkin. Shunga qaramasdan narsalar mohiyatini hodisalar orqali bilish mumkin.
Mohiyat va hodisa kategoriyalarining metodologik ahamiyati shundaki, mazkur tushunchalar yordamida olamdagi narsa va hodisalarning mazmun — mohiyatini chuqur anglab olish imkoniyati yaratiladi.
Qonuniyat yakka qonunlar majmuasidan iborat bo’lib, voqelikdagi narsa va hodisalar jarayonlarining umumiy rivojlanish yo’nalishlarini belgilaydi. Shuning uchun ham tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarini bilish katta ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Bundan qonuniyat kategoriyasining metodologik ahamiyatini yaqqol ko’rishimiz mumkin.