Faylasuf va madaniyatshunos V.M. Rozin iborasi bilan aytganda, «qancha yirik
madaniyatshunos bo‘lsa, shuncha nazariyalar, tushunchalar mavjud»
(V.M. Rozin. Kulturologiya.
Uchebnik. –M., 1998, 49bet). Darhaqiqat, E.Teylor zamonida madaniyatning 7 ta ta’rifi bo‘lgan bo‘lsa,
1950yillarda uning soni 150 taga, hozirgi kunda esa madaniyatga berilgan tushunchalar soni 400
taga yetadi. Bu ta’riflar umumlashtirilsa, madaniyat so‘zining ma’nomazmunini quyidagicha
tushunish mumkin:
1. Madaniyat – uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy
va ma’naviy boyliklar, osoriatiqalar yig‘indisi.
2. Madaniyat – u yoki bu jamiyatga xos falsafiy qarashlar, ilm, fan, maorif, san’at, axloq, din,
huquq, siyosat, maishiy xizmat ko‘rsatish darajasini aks ettiruvchi omillar,
ijtimoiy taraqqiyot
darajasi.
3. Madaniyat – umuminsoniy hodisa, faqat bir xalqqa tegishli, faqat bir xalqning o‘zigina
yaratgan sof madaniyat bo‘lmaydi. Har bir milliy madaniyatning asosiy qismini shu millatning
o‘zi yaratgan bo‘lsada, unda jahon xalqlari yaratgan umuminsoniy madaniyatning ulushi, ta’siri
bo‘lishi tabiiy hol. Madaniyat aholining biron tabaqasi yoki sinfiga emas, barchaga barobar xizmat
qiladi. Masalan, san’at va adabiyot durdonalari, me’morlik yodgorliklari, fantexnika yutuqlari va
boshqalar barchaga tegishlidir.
4. Madaniyat –
insonlar hayotida, jamiyat rivojida shakllangan milliy, umuminsoniy
qadriyatlar majmuyi.
5. Madaniyat – har bir kishining tarbiyalanganligi, insoniylik fazilatlari va ijodiy faoliyatining
ifodasidir.
Madaniyatni qo‘llanilishiga qarab shaxsiy, oilaviy, kasbiy, tabaqaviy, milliy madaniyat, jamiyat
madaniyati, umuminsoniy madaniyat kabi qismlarga bo‘lib o‘rganish ham mumkin. Kundalik hayotda
«muomala madaniyati», «mehnat madaniyati», «nutq madaniyati», «ishlab chiqarish madaniyati»,
«xizmat ko‘rsatish madaniyati», «dam olish madaniyati», «huquqiy madaniyat» kabi tushunchalar
ham qo‘llaniladi.
Madaniyat inson hayotida muhim vazifalarni bajaradi. Ular orasida quyidagilarni alohida
ta’kidlab ko‘rsatish mumkin.
Madaniyat, avvalo
, ijtimoiy vazifalarni, ya’ni shaxsni, odamni inson qilib shakllantirish va
tarbiyalash vazifasini bajaradi. Madaniyat har bir shaxsning insoniyat yaratgan bilimlarni,
ma’naviy qadriyatlarni, tartibqoidalarni o‘zlashtirib olish, tarbiyalash, jamiyatning to‘la huquqli
a’zosi sifatida faoliyat yuritish qobiliyatini shakllantirish vazifasini bajaradi. Insonning tabiat
hukmronligidan ajralib chiqishi madaniyatga xos ayrim elementlarning shakllanishi bilan birga
sodir bo‘ladi. Aynan madaniyat orqali har bir shaxs jamiyatda uzoq yillar davomida to‘plangan
tajribalarni, an’analar va urfodatlarni, turmush tarzini o‘zlashtiradi, imkon qadar boyitadi va nihoyat ular
keyingi avlodlarga yetkaziladi.
Madaniyat
axborotlarni o‘zlashtirish, bilish, tushunish vazifasini bajaradi. Madaniyat inson
uchun
dunyoni bilish, dunyo to‘g‘risida turli ma’lumotlar, axborotlar olish, ularni avloddan avlodga
o‘tib borishini ta’minlaydi.
Madaniyat
tartibga soluvchi vazifani ham bajaradi, ya’ni kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni
belgilangan tartibqoidalar, axloqiyhuquqiy normalar asosida tartibga solishga xizmat qiladi.
Madaniyat kishilar o‘rtasida
o‘zaro fikr almashuv bilan bog‘liq bo‘lgan,
aloqa uchun
xizmat qiladigan vazifani bajaradi. Bu borada til asosiy vosita rolini o‘ynaydi. Gap shundaki,
madaniyatning bir qator sohalari – fan, san’at, texnika va boshqalarning o‘ziga xos tili bo‘lib,
ularni bilmasdan turib madaniyatni to‘laligicha bilib bo‘lmaydi.
Madaniyat
aksiologik vazifani ham bajaradi, ya’ni kishilar tomonidan moddiy, ma’naviy,
estetik, axloqiy qadriyatlarni egallashga, yomondan yaxshini, be’mani,
xunuk narsalardan
go‘zallikni ajrata bilishga ko‘maklashadi.
Madaniyat
ijodkorlikni rivojlantirish vazifasini ham bajaradi. Insonni mavjud madaniyatga
tanqidiyijodiy qarash, isloh qilish, takomillashtirish, yangi bilimlar, qoidalar, qadriyatlar, tartibqoidalar
yaratishga undaydi.
Madaniyat kishilardagi jismoniy va ruhiyma’naviy
toliqishni haydash, hordiq chiqarish,
tiklanish, kayfiyatini ko‘tarish yo‘lidagi tadbirlar, o‘yinlar tashkil etuvchi vazifalarni ham
bajaradi.
Madaniyat doimo taraqqiy etuvchi ko‘p qirrali jarayon, uning tarkibiga kiruvchi elementlari
o‘zgarib turadi. Shu jihatdan tadqiqotchilar madaniyatni o‘ziga xos belgilari, sifatiga qarab bir necha
turlarga bo‘ladilar. Madaniyatga sivilizatsion nuqtayi nazardan yondashuvchi mutaxassislar insoniyat bir
necha sivilizatsiyalarni bosib o‘tganligini ta’kidlaydilar.
Madaniyatni tili, dini, an’analari, qadriyatlari, iqtisodiyoti yaqinligini
inobatga olib milliy,
mintaqaviy, davriy jihatdan bir necha turlarga bo‘lish keng tarqalgan.
Milliy madaniyatda til asosiy
vosita sifatida olinsa,
mintaqaviy madaniyatda diniy, axloqiy, badiiy, moddiy, geografik yaqinlik,
umumiylik nazarda tutiladi. Madaniyatni irqiy omilni nazarda tutgan holda bo‘lish holatlari ham
uchraydi. Fransuz faylasufi J.Gobino jamiyat, madaniyat, din, til to‘laligicha irqiy jihatlar bilan bog‘liq,
madaniyat mavjud tabiiy sharoit bilan bog‘liq deb tushuntiradi va Yevropa madaniyatini negroid
madaniyatdan eng yuqori, ustun darajada deb hisoblaydi.
XX asrning ikkinchi yarmida ayrim mutaxassislar jamiyat va madaniyat sohasida yuz
bergan o‘zgarishlarni tushuntirish
uchun kontrkultura, subkultura tushunchalarini qo‘llay
boshladilar.
Kontrkultura deganda bir guruh yoshlarning g‘arb mamlakatlardagi rasmiy
qadriyatlarga qarshi g‘oyaviysiyosiy, badiiy qarashlari, ideallari tushuniladi. Yoshlarning bunday
chiqishlari so‘l radikalchilik, anarxistik, ekstrimistik ko‘rinishlarda namoyon bo‘lmoqda.
Dostları ilə paylaş: