Reja: O‘zbekiston Respublikasi byudjet tuzilishi asoslari

Mahalliy iqtisodiy va madaniy qurilishda byudjetni tartibga solish muhim rol o'ynaydi . Byudjetni tartibga solish yordamida mablag'larni keng miqyosda hududlararo taqsimlash amalga oshiriladi, zarur daromad manbalari hududiy hokimiyatlarning moliyaviy bazasi bo'lgan mintaqaviy va mahalliy byudjetlarga ajratiladi va shu bilan ularning butun mamlakat iqtisodiyoti bilan aloqasini mustahkamlaydi.
Noishlab chiqarish sohasida byudjetning roli katta, bu erda u moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadi.
Ijtimoiy va madaniy tadbirlarni, boshqaruv va mudofaani moliyalashtirish davlat byudjeti hisobidan amalga oshiriladi. Davlat byudjeti mablag'lari jalb qilingan mablag'lar davlat iste'mol jamg'armalarini shakllantirish va taqsimlashda muhim ahamiyatga ega (davlat iste'mol jamg'armalari umumiy miqdorining 86 foizdan ko'prog'i).
Ma'lumki, milliy daromadni iste'mol qilish fondini taqsimlashning asosiy shakli - ish kuchi bo'yicha taqsimlash. Ish haqi fondi bilan bir qatorda jamiyatning nogiron a'zolarining ehtiyojlari va ta'minotini birgalikda qondirish, ya'ni xalq ta'limi, sog'liqni saqlash, ijtimoiy ta'minot, uy-joy va boshqalar sohalarida iste'mol qilish uchun mo'ljallangan jamoat iste'mol fondlari mavjud.¹⁴
Nazorat funktsiyasi shundan iboratki,
byudjet ob'ektiv ravishda "davlat mablag'larini shakllantirish va ulardan foydalanish orqali" iqtisodiyotning tarkibiy aloqalarida ro'y berayotgan iqtisodiy jarayonlarni aks ettiradi. Davlat daromadlarini shakllantirishda turli xil soliqlarni to'g'ri yig'ish, boshqa daromad manbalarini safarbar etish, ular o'rtasidagi belgilangan nisbatlarga rioya qilish, soliq solinadigan bazani aniqlash, imtiyozli soliq solish shakllari va daromadlarni hisoblash muddatlari ustidan moliyaviy nazorat amalga oshiriladi.
XULOSA
So'nggi bir necha yil davomida O’zbekiston iqtisodiyotining tahlili O’zbekiston sharoitida xalqaro tajriba asosida aniqlangan muvaffaqiyatli byudjet siyosatining muhim tarkibiy qismlari sharoitida samaradorligini tasdiqlashga imkon beradi. Bu hukumatning xarajatlarni keskin cheklash, byudjet kamligini yoki to'liq etishmasligini ta'minlash, kredit bozorida past foiz stavkalarini saqlashga yordam berish va xususiy sektorni moliyalashtirish hajmini oshirish bo'yicha hukumat majburiyatlarining real darajasiga asoslangan siyosatdir. Bunday siyosat barqaror iqtisodiy o'sishga, ishsizlikni kamaytirishga va shunga mos ravishda aholining farovonligini oshirishga yordam beradi.
Davlat byudjeti davlatning asosiy moliyaviy rejasi bo'lib, moliyaviy resurslarni to'plashning asosiy vositasi, siyosiy kuchga hokimiyatni amalga oshirish uchun haqiqiy imkoniyat, davlatga real iqtisodiy va siyosiy kuch beradi. Bir tomondan, byudjet bitta hokimiyat tarmog'i tomonidan ishlab chiqilgan va boshqasi tomonidan tasdiqlangan hujjatlar to'plami bo'lib, ancha foydali funksiyani bajaradi - davlat tomonidan tanlangan davlat boshqaruv uslubini belgilaydi.
Hokimiyat yuritayotgan iqtisodiy siyosat bo'yicha byudjet - bu hosilaviy mahsulot, u jamiyat rivojlanishi uchun tanlangan variantga bog'liq bo'lib, mustaqil rol o'ynamaydi. Hokimiyatning bir tarmog'i tomonidan ishlab chiqilgan va boshqasi tomonidan tasdiqlangan hujjatlar to'plamidan iborat bo'lgan holda, u ancha foyda keltiruvchi funktsiyani bajaradi - davlat tanlagan davlat boshqaruv uslubini belgilaydi.
Hokimiyat yuritayotgan iqtisodiy siyosat bo'yicha byudjet - bu hosilaviy mahsulot, u jamiyat rivojlanishi uchun tanlangan variantga bog'liq bo'lib, mustaqil rol o'ynamaydi. Hokimiyatning bir tarmog'i tomonidan ishlab chiqilgan va boshqasi tomonidan tasdiqlangan hujjatlar to'plamidan iborat bo'lgan holda, u ancha foyda keltiruvchi funktsiyani bajaradi - davlat tanlagan davlat boshqaruv uslubini belgilaydi. Hokimiyat yuritayotgan iqtisodiy siyosat bo'yicha byudjet - bu hosilaviy mahsulot, u jamiyat rivojlanishi uchun tanlangan variantga bog'liq bo'lib, mustaqil rol o'ynamaydi.
Keyingi yillarda mamlakatimizda byudjet tizimini boshqarishning huquqiy asoslarini takomillashtirish, byudjet munosabatlarini tartibga solish maqsadida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Respublikamizda byudjet tizimi islohotlari doirasidagi jiddiy o‘zgarishlardan biri 2013 yil dekabr oyida O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksining qabul qilishi va 2014 yil 1 yanvardan amaliyotga joriy etilishi bo‘ldi. Mazkur o‘zgarish byudjet
qonunchiligini mukammallashtirish, uni xalqaro me’yorlar talablariga moslashtirish borasidagi muhim o‘zgarishlardan biridir.
Shuni alohida aytish kerakki, 2014-2015 yillar mobaynida O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksi normalarining amal qilishi va samaradorligini muntazam ravishda hamda har tomonlama monitoring va tahlil qilinishini ta’minlash bilan birga, uning ayrim normalarini yanada takomillashtirish
belgilangan.
Byudjet kodeksini ishlab chiqish va qabul qilishdan asosiy maqsad – byudjet jarayonini tartibga soluvchi hamda amaldagi qarama-qarshi va eskirgan me’yorlarni bartaraf qiluvchi yagona qonun hujjatini ishlab chiqish va byudjet jarayoni ishtirokchilarining vakolatlarini tizimlashtirishdan iboratdir.
O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksi O‘zbekiston Respublikasining asosiy ikkita “Byudjet tizimi to‘g‘risida”gi va “Davlat byudjetining g‘azna ijrosi
to‘g‘risida”gi qonunlarini, byudjet jarayonining alohida masalalarini tartibga soluvchi oltita qonun va boshqa bir qator hujjatlarni qamrab olgan.
Byudjet kodeksi butun byudjet jarayonini (davlat byudjetini shakllantirish, tasdiqlash, ijro etishni hamda nazoratni ta’minlashni) yagona va yaxlit qonun hujjatida tizimlashtirishni, davlat byudjetini ham, byudjetdan tashqari maqsadli
jamg‘armalarni ham tartibga solishning yagona printsiplarini qo‘llanishni, byudjet
jarayoni barcha qatnashchilarining vakolatlarini hamda ularning o‘zaro hamkorligi mexanizmlarini belgilashni, barcha darajalardagi byudjetlar o‘rtasida vakolatlarni taqsimlashni va ularning o‘zaro hamkorligini nazarda tutadi.
Byudjet kodeksi O‘zbekiston Respublikasining byudjet tizimi byudjetlarini shakllantirish, tuzish, ko‘rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag‘ jalb qilish va byudjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi.
Hozirgi keng ko‘lamli islohotlar sharoitida byudjet tizimi va byudjet munosabatlarini tartibga solish masalalariga alohida e’tibor berilmoqda.
Byudjet tizimi deganda biz, barcha darajadagi byudjetlar, davlat maqsadli jamg‘armalari byudjetlari va byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg‘armalari, byudjet tizimi byudjetlarini tuzish va tashkil etish tamoyillarini, ular o‘rtasida byudjet jarayoni mobaynida yuzaga keladigan o‘zaro munosabatlar yig‘indisini tushunamiz.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Davlat byudje-tining ijrosi to’g’risidagi hisobotni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot yilidan keyingi yilning 1 mayidan kechiktirmay taqdim etishi kerak. O’z navbatida, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Davlat byudjetining ijrosi
to’g’risidagi hisobotni O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisiga hisobot yilidan keyingi yilning 15 mayidan kechiktirmay taqdim etishi kerak.
Davlat byudjetining ijrosi to’g’risidagi hisobot O’zbe-kiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan ko’rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Shunga mos ravishda Qoraqalpog’iston Respub-likasi byudjeti va mahalliy byudjetlar ijrosi to’g’risidagi hi-sobotlar Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi va tegishli mahalliy hokimiyat vakillik organlari tomonidan ko’rib chiqiladi va tasdiqlanadi.
Shunday qilib, asosiy moliyaviy toifalarni (soliqlar, davlat krediti, davlat xarajatlari) birlashtirgan byudjet har qanday davlatning moliya tizimida etakchi bo'g'in hisoblanadi va har qanday zamonaviy jamiyatda muhim iqtisodiy va siyosiy rol o'ynaydi.