Reja: Tarixiy geografiya fanining bahs mavzusi. Tarixiy geografiyaning bo`limlari va asosiy vazifalari Tarixiy geografiya fanining shakllanishi

---

Tarixiy geografiyaning vazifalari.Tarixiy geografiyaning asosiy bo’limlari Tarixiy 
geografiyaning shakllanishi va taraqqiyoti. Tarixiy kartografiya va uning asosiy yo’nalishlari. 
Tarixiy kartografiyaning shakllanishi va taraqqiyoti.
REJA: 
1. Tarixiy geografiya fanining bahs mavzusi.
2. Tarixiy geografiyaning bo`limlari va asosiy vazifalari 
3. Tarixiy geografiya fanining shakllanishi.
4. Kartografiya haqida ma`lumot 
5. Tarixiy kartografiya ilmiy fan sifatida 
6. Tarixiy kartografiyaning turlari va vazifalari 
7. Tarixiy kartografiyaning sakllanishi va taraqqiyot bosqichlari.
TAYANCH SO`ZLAR 
Tarixiy geografiyaning asosiy bo`limlari. Tabiiy tarixiy geografiya, aholi tarixiy 
geografiyasi. Xo`jalik (iqtisodiy) tarixiy geografiya, siyosiy tarixiy geografiya (shahar va o`lkalar 
joylashishi tarixiy voqealar geogra-fiyasi harbiy harakatlar yo`nalishlari janglarning karta-
sxemalari xalq qo`zg`alonlari geografiyasi tarixiy geografiyani o`rganishda yordamchi tarixiy 
fanlar - geraldika arxeografiya metrologiya, xronologiya, tarixiy kartografiyaning o`rni tarixiy 
geografik tadqiqotlarlarning asosiy metodlari fan sifatida Al-Xorazmiy, Beruniy, Narshaxiy, 
Mirxond, Xondamir, Bobur va boshqa allomalarning asarlarining tarixiy geografiya fani uchun 
ahamiyati. Tarixiy geografiyani fan sifatida shakllanishida buyuk geografik kashiyotlarning 
ahamiyati A.Orteliyning tarixiy geografiya faning shakllanishiga qo`shgan hissasi F.Klyuverning 
tarixiy geografik manbalar va asarlarga oid tanqidiy tahlili Anvil va Frantsiyalik erudit maktabi 
boshqa vakillarining qadimgi va Markaziy asrlar tarixiy geografiyasini o`rganishi. 
Kartografiya haqida ilmiy tushuncha. Xaritalarning mazmuniga va maktabiga ko’ra 
bulinishi. Tarixiy kartografiya ilmiy fan sifatida. Tarixiy kartografiyaning fan sifatida mazmuni 
va tarixiy- kartografik metodlarning tarix fanida qyillanilishi. Umumiy va aloxida tarixiy xaritalar. 
Tarixiy xaritalarning turlari (Tarixiy-siyosiy,tarixiy-iqtisodiy, tarixiy-harbiy, madaniy-tarixiy va 
xokazo) Tarixiy kartografiyaning paydo bo’lish bosqichi va taraqqiyoti.Tarixiy-o’quv xaritalari. 
Qadimgi geografik xaritalarning tarixiy manbashunoslik axamiyati Tarixiy xaritalarni 
yirganishning tarixnavislik jixatlari. Ilk tarixiy atlaslarning xususiyatli ji-xatlari. Yirta osiyoning
xududlari aks etgan tarixiy kartalar. O’rta Osiyolik olimlarning xaritografik tadqiqotlari.
Yevropalik olimlarning xartalari va ularning xususiyatlari.
 O`zbekiston mustaqil davlat bo`lgach, uning xorijiy mamlakatlar bilan aloqalari kengayib, 
geografik bilimlarga bo`lgan ehtiyoj ortdi. Zero geografiyani yaxshi bilib borgan sari kishining 
atrof-muhit, jamiyat va olam haqidagi tushunchasi chuqurlashib, mukammallashib boradi. Inson 
yer, suv va havo, umuman tabiatdagi har bir narsaning o`rni, vazifasi hamda qadr-qiymatini 
to`laroq anglab etadi. Geografiya fani o`z navbatida qator kichik-kichik sohalardan tashkil topgan 
bo`lib, ulardan biri tarixiy geografiyadir. Tarixiy geografiya er yuzining o`tmishdagi tabiati, 
rel`efi, iqlimi, suvlari, tuprog`i, o`simligi, hayvonot dunyosi, aholisi va xyijaligidan iborat 
majmuani yiz ichiga oladi. Hozirgi vaqtda tabiatni, jumladan, uning tarixini umumiy tarzda yoki 
ma``lum yilkalar byiyicha inson faoliyati bilan bog`liq holda o’rganish qator muammolar - tabiatni 
muhofaza qilish atrof-muhitni sog`lomlashtirish, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, ekologik 
va boshqa shu kabi muammolarni hal etishda ahamiyat kasb etmoqda. 
Boshqacha qilib aytganda, tarixiy geografik tadqiqotlar, tabiat va jamiyat taraqqiyotining 
o`tmishdagi holatini aniqlash hamda uni hozirgi jarayon bilan qiyoslab, tegishli nazariy xulosalar 
chiqarish, amaliy tadbirlar ishlab chiqarish va shu asosda ayrim mavjud muammolarni hal etish 
uchun zarur ma`lumotlar beraoladi. 

---

Masalan, Markaziy Osiyo tabiatini har tomonlama o’rganish bugungi kunda jahondagi 
dolzarb muammolar qatorida turibdi (Orol dengizining taqdiri, suvlardan oqilona foydalanish, 
xo’jalikni kompleks rivojlantirish va h.k )
1
. 
Tarixiy geografiya tabiat va jamiyat taraqqiyotining o’tmishi bilan bog`liq keng tushuncha 
bo’lib, vaqt jihatdan uzoq davrni qamrab oladi va bu sohada tadqiqotlar turli manbalarga tayanadi. 
Agar ancha qadimgi davr uchun geologik o’rganishlar natijalari tarixiy davr uchun arxeologik 
topilmalar asosida qilingan xulosalar muhim bo’lsa, o’rta asrlar tarixi ko'proq yozma manbalardan 
o’rin olgan. Dastlabki yozma manbalar - bu turli joylardan topilgan tosh bitiklar va uzoq moziyda 
yozilib bizning davrimizgacha yetib kelgan kitoblardir. Ularda Markaziy Osiyoning milodgacha 
bo’lgan tabiati va xalqlari haqida xabarlar qayd etilgan (Axamoniylar davri bitiklari, Avesto, 
Maxabxarata va b.). Qadimgi Yunon olimlarining asarlarida va Xitoy solnomalarida ham bir 
muncha aniq muhim xabarlar bor. 
O’rta asrlar davri uchun esa boy yozma meros mavjud bo’lib, ular asosan arab-fors va 
turkiy tillarda yozilgan. Tabiiyki tarixiy-geografik ma`lumotlar 1-chi navbatda geografik va 
tarixiy-geografik asarlardan ko’proq o’rin olgan bo’ladi. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning 
"Kitob sur`at al-arz", Abu Zayd Balxiy al-Istaxriy va ibn Xavkal qalamiga mansub "Kitob al-
masolik va-l mamolik", muallifi noma`lum "Hudud ul-olam", Najib Bakronning "Jahonnoma", 
Sam`oniy-ning "Kitob al-ansob", Xamdallox Mustavfiy Kazviniyning "Nuzxat al-kulub" (XI),
Xofizi Abruning "Geografiya", Zahiriddin Muhammad Boburning "Bobur-noma" (XVI), 
Ruzbixon Isfaxoniyning "Mehmonnomai Buxoro" (XI), Amin Ahmad Roziyning "Xaft iqlim" 
(XI), Sulton Muhammad Balxiyning "Majma` al-g’aroyib" (XI), Abulg`oziyning "Shajarai 
tarokima" (XVI1) va "Shajarai turk" (XII) Muhammad Tohirning "Ajoyib at-tabakot" (XII) 
Mahmud ibn Valiyning "Baxr ul-asror" (XII) 
Xudoyberdi ibn Qushmuhammadning "Dil g`aroib" (XIX), Muhammad Soliqxo’janing 
"Tarixi jadidayi Toshkand" (XIX) kabi asarlari ana shular jumlasidandir. Qayd etilgan manbalarda 
O’rta Osiyoning keyingi ming yillikdagi tarixiy geografiyasi qamrab olingan va ulardan o’lkaning 
tog`, vodiy, dasht va cho’llari, ma`danlari, suvlari, o’simliklari, hayvonot olami, siyosiy-ma`muriy 
tarkibi, etnik holati, shahar va qishloqlari, xo’jaligi, xalqaro munosabatlari geografiyasi haqida 
ma`lumotlar olsa bo’ladi. Shu bilan birga tarixiy geografik tadqiqotlar uchun tarixiy va boshqa 
mavzularga oid asarlar ham foydalidir. 
Markaziy Osiyo sayoramizdagi tabiati murakkab va madaniyati qadimiy yilkalardan 
bo’lib, uning tarixiy geografiyasini bitta ilmiy tadqiqotda qamrab olish mushkuldir.
Biz hammamiz maktabda O`zbekistonning, dunyoning fizik, tarixiy geografiyasini o’rganamiz. 
Tarixiy geografiya nimasi bilan farqlanadi. Hatto nomidan ham bo’linib turibdiki, bu fan o’tgan 
davrlarning iqtisodiy va siyosiy geografiyasini o’rganuvchi fandir. Bu fan "Geografiya tarixi" 
fanidan farqli o’laroq (Geografiya tarixi fani geografiya fanining paydo bo’lishidan, to 
1
Progress in historical geography. N.Y., 1972.p.12.

---

rivojlanishiga qadar o’rganadi) jamiyatning turli davrlarda rivojlanish sharoitini o’rganuvchi aniq 
geografiyani tashkil etadi. Tarixiy geografiya alohida tuman-lardagi ishlab chiqarishning turli 
davrlarda o’sish haqidagi ma`lumotlarni aniqlashtiradi. Yoki tarixiy muhim voqea-hodisalarning 
bo’lib o’tgan joylarini, geografik shart-sharoitlarini o’rganadi. Tarixiy geografiya fani 
muammolarini tarix fani o’ganadi, ammo shu bilan birga uni geografiya fanidan ham ajratib 
bo’lmaydi, chunki geografiya fanida ochilayotgan yangi ilmiy ma`lumotlar tarixiy geografiya fani 
uchun juda muhimdir. 
Tarixiy geografiya fanining materiallari tarixiy kartografiya fanining asosi bo’lib xizmat 
qiladi. Tarixiy geografiya fanining rivojlanishi esa, tarix fanining rivojlanishi bilan uzviy 
bog`liqdir.
Tarixiy geografiya tarixiy bilimlarning asosiy tarmog`i bo’lib qoldiki, usiz tarixiy 
jarayonlar geografiyasini o’rganib bo’lmaydi. Usiz tasavvurlarimiz to’liq va aniq bo’lmaydi, 
tarixiy geografiya bilan geografiya tarixini farqlay bilish kerak. Geografiya tarixiy geografiya 
fanining bo’limi bo’lib, geografiya fanining rivojlanishi tarixini, sayohatlar tarixini, yerning 
hududiy kashf etilishi bilan bog`liq holda o’rganadi. Geografiya fanining muammolari tarixiy 
geografiya fani oldida turgan muammolari bo‘lishi mumkin, o’tmishning aniq geografiyasi 
bo’lishi mumkin emas. Tarixiy geografiya o’tmish tarixning aniq geografiyasini o’rganadi. 
Demak, tarixiy geografiya fani tarix fanlari sirasiga kirib, insoniyat tarixini o’tgan davrlari 
geografiyasini o’rganadi, bo’lib o’tgan voqea-hodisalarning ta-rixini haqiqiy baholash uchun 
o’sha davrning tarixiy geografiyasini yaxshi bilish kerak. Bu narsa O`zbekiston tarixini, O’rta 
Osiyo tarixini obyektiv, ilmiy asoslan-gan holda o’rganishda katta ahamiyat kasb etadi. Tarixiy 
geografiya zamonaviy geografiya kabi o’z bo’limlariga ega: tabiiy tarixiy geografiya, 
aholishunoslik tarixiy geografiyasi, xo’jalik geografiyasi yoki tarixiy-iqtisodiy geografiya, 
siyosiy-tarixiy geografiya, so’nggi bo’limga ichki va tashki chegaralar geografiyasi, siyosiy-
ma`muriy bo’linishlar, shaharlar va qal`alar joylashishi, shuningdek, tarixiy voqea-hodisalar, 
harbiy yurishlar yo’llari, muxorabalar xaritalari, milliy ozodlik harakatlari geografiyasi ham 
kiradi. Fizik geografiya o’tgan bir necha ming yilliklar davomida o’zgarishsiz qoldi.
Lekin, kishilik jamiyati insoniyat sivilizatsiyasining rivojlanishi uchun landshaftlar 
uzgarishini urganish muximdir,chunki daryolar yizanining yizgarishi, vodiylar-ning yukolib 
ketishi, sug`orish sistemalarining paydo byilishi, kyil va dengizlar chegaralarining uzgarishi, yir-
monlarning va xayvonot dunyosi ba``zi turlari yyiq byilib ketishi, insoniyat tarixini yizgartiruvchi 
omillar byilib xizmat kiladi. Bu omillarning xammasi tarixiy fizik geografiya bulimiga kiradi. 
Agar kaysidir davlatning tarixiy geografiyasini urganmokchi bulsa, avvalo tari-xiy-iktisodiy va 
xujalik geografiyasini urganishimiz kerak. Tarixiy geografiyani urganish mobaynida urga-nuvchi 
turli-xil muammolarga duch kelishi mumkin. Masalan, Qoraxoniylar davlati xududlarini X-XII 
asrlarda yizgarib turishi, XVII-XVIII asrlarda Ashtarxoniylar davlati chegaralarining yizgarib 
turishi, XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asrning birinchi yarmida Buxoro amirligi, Qyikon va 
Xiva xonligining asosiy savdo yul-larining xaritasi. Chor Rossiyasi mustamlakasi bulgan 
Turkiston siesiy-ma``muriy ishlari. Amir Temur davridagi vokea-xodisalar joylari, Moskva 
knyazligining IX- X asrlardagi davlatning yisishi, XIII-XIX asrlarda AQShdagi aholining 
yoyilishi va joylashishi kabi muammolardir. 
Qaysidir davlatning tarixiy-iktisodiy va tarixiy-siesiy geografiyasini urganishda avvalo, u 
davlatning iktisodiy va tarixiy geografiyasini davrlar davomida rivojlanishini kurib chikish darkor 
buladi. Masalan, Yirta Osiyo, AQSh, Rossiya imperiyasi, Frantsiya, Xitoy, Germaniya, Xindiston 
va boshka davlatlarning XVIII asrdan XX asr boshigacha byilgan davrdagi tarixiy geografiyasini 
urganishda, iktisodiy va siesiy geografiya elementlarini birinchi bulib urganib chikish kerak. 
Bu elementlar aholi soni, uning milliy tarkibi, axo-lining joylashishi, aholining kaysi davlatlarda 
yasha-ganligi, bu davlatlar chegarasi, bu geografik xududdagi ichki ma``muriy byilinishlar tashkil 
etadi. 

---

Muammoning eng qiyin tomoni, bu yirganilayotgan xu-dudning iktisodiy geografiyasida 
kyirsatgichlarning kayd qilinishi ya``ni ishlab chikarish kuchlarining rivojlani-shi va joylashishini 
kursatishdir. Shundan sying, iqtisodiy va siyosiy geografiya asosiy elementlarning uzgarishlari 
analizini kilish mumkin. Masalan, AQShda 1861-1865 yillardagi fukarolar urushi davri, Rossiya-
dagi isloxotlargacha va isloxotlardan keyingi davrlar, Germaniyaning qyishilishdan oldingi va 
keyingi davrlari kabilar kiradi.
Yukorida qayd qilingan tarixiy geografiya predmeti xakidagi tushuncha zamonaviy tarixiy 
va geografik fan-larda kabul kilingan.
Tarixiy geografiya fanining muxim vazifalaridan biri, bu yitgan davrdagi mamlakatlar 
siyosiy chegaralarini aniqlash, tarixiy vokea-xodisalar joyini aniqlash, yirganilayotgan xudud yoki 
mamlakatdagi aholi joylashuvida byilib yitgan yizgarishlarni aniqlash kabilardir
2
.
Tarixiy geografiyaning bu qismi siyosiy vokea-xodisalar tarixini urganish bilan urushlar 
bayoni va ular davlatlar chegarasini uzgartirishni urganish bilan xuku-mat faoliyatini ba``zida 
xukmdorlar, vazirlar va boshqa xukmdor shaxslarni urganish bilan uzviy boglikdir. Bunday 
vokea-xodisalarni yaxshirok tushunish uchun ta-rixiy geografiya juda kerakdir. Masalan, urushlar 
va ularning okibatlarini tyilaroq tushunish uchun qyishinlar xarakati, jangning borishi va bulib 
utgan joylarni ur-ganish darkor. Bu planda tarixiy geografiya bir kator tarixiy fanlar-paleografiya 
(qadimgi qyilyozmalarning xati va tashqi kyirinishlarini yirganuvchi fan), xronolo-giya(1-tarix 
fanining vokealar va xujjatlarning xro-nologik tartibdagi vaqtini aniqlash bilan shug`ullanuvchi 
yordamchi soxasi, 2-vokealarning sodir byilgan vaqti tar-tibidagi birin-ketin bayoni va ryiyxati), 
metrologiya (yilchovlar xaqidagi ta``limot), geral`dika (lotincha-jarchi Xeraldus, tarix fanining 
gerb (tamg`a) shunoslik byilimi, dastlabki gerblar quldorlik va feodalizm jamiyatida zadagonlar 
sulolasi, xunarmandchilik kastalari yoki alo-xida shaxarlarning ramziy nishoni sifatida vujudga 
kelgan va maxsus sur``atlar shartli belgilar bilan bir-biridan farq qilgan. Familiya yozilgan gerblar 
12 asrda paydo bulgan. Feodal davlatlar saroyida gerblarni ruy-xatdan yitkazish,sistemalash va 
yangi xillarini ishlab chi-kish uchun aloxida xodimlar-gerbchilar ishlab turgan. 14asrdan 
boshlab,gerbchilar ustaxonasi tashkil topib,unda murakkab va rangli gerblar yaratilgan. Bora-bora 
uylar, tarixiy yodgorliklar, davlat bayroqlari, pullar va xarbiy qurollarga gerb sur``atlarni tushurish 
odat tusiga kirgan) kabi fanlar katorida turadi. Shuningdek, tarixiy geo-grafiyaning mazmuni 
ayniksa, xozirgi zamon nuqtai-nazarida qaraganda kengroqdir. Tarixiy geografiya ij-timoiy-
iktisodiy jaraenlarni, milliy ozodlik xara-katlarini kengroq yirganadi. 
Keng mazmunda tarixiy geografiyani tarixiy jaraen-ni yirganuvchi tarix fanining bir 
byilimi desak adash-maymiz. Yukorida kayd etilganidek, tarixiy geografik izlanishlar tarix fani 
asoslanadigan manbalarga asos-lanadi. Tarixiy geografiya uchun kimmatli bulgan man-balar 
2
Piellush F. Applied historical geography // Pennsylvania Geographer. 1975.p.34.

---

bular aholi ruyxatlari, xujalik xisob-kitob daftarlari, yilnomalar, kadimgi geografiyaga oid kitob-
lar kabilardir Tarixiy geografiya uchun katta axamiyatga ega bulgan manbalar yana bu arxeologik 
(kadimshunos) manbalardir U utgan davr iktisodiy geografiyasi uchun aloxida muxim axamiyatga 
egadir. Shuningdek, toponomik va antropologik manbalar xam tarixiy geografiya uchun muxim 
manbalar xisoblanadi. Darelar, kullar, shaxarlar va boshka geografik ob``ektlar nomlari ayniksa, 
shu xu-dudda kachonlardir yashagan xalqlar bergan nomlar, shu xalqlar bu xududda turli 
sabablarga kura kuchib ketishsa xam, ular bergan nomlar saklanib koladi. Toponomika (joy 
nomlari) xalqlarning kaysi millatga tegishli ekanligini aniqlab beradi Xalqlar turli joylarga 
kuchganlarida uz yashash joylariga nom beradilar. Odam-lar kuprok uzlari oldin yashagan 
joylarning nomlarini yangi yashash joylariga xam beradilar. Bu xolni biz AQSh shaxarlarini turli 
Yevropa davlatlari shaxarlari nomi bilan nomlanganligida kurishimiz mumkin. Bu nomlar usha 
shaxarlar aholining kaerdan kuchib kelganligi xakida ma``lumot beradi. 
Tarixiy geografiya avvalo tarix fani kabi tarix me-todidan foydalanadi. Tarix fani 
metodologiyasi bu ob``ektivlik va tarixiylik metodlaridir. Arxeologiya, toponomika, 
antropologiya manbalari yukoridagi prin-tsiplar asosida kayta ishlanadi. Tarixiy geografiya fan 
sifatida XI asrda vujudga keldi. Uning vujudga keli-shida ikki yirik tarixiy xodisa ya``ni X-XI 
asrlarda gumanizmning paydo bulishi va buyuk geografik kashfi-etlar (Vaska da gamma(1469-
1524y) boshchiligida 4ta ke-madan kichik bir flotiliya 1497 yil ezida Lissabondan chikib 1498y 
baxorida Xindistonning garbiy kirgokla-riga borib etdi va Kalkutta sh ga tushdi, Genuyalik Xri-
stofor Kolumb (1451-1506y) 1492yilda Ispaniyaning Ferdenant va Izobellaning xukumatiga 
Xindistonga garb tomondan saexat loixasini taklif kildi. Kolumb erning sharsimonligi xakidagi 
ta``limotga asoslanib, ish kurdi 3 kemadan iborat kichkina eskadra 1492 yilning 3 avgustida Palos 
gavanida Atlantika okeaniga junab ketadi. 1492 yil 12 oktyabrda Kolumb Karib dengizida 
markaziy Am-nrikaga yakin joydagi Vagama orollaridan birini topdi. Tezda u katta kushni orollar 
Gaiti va Kuba orollarini kashf etdi. Kolumb ochgan kit``aga Amerika degan nom boshka bir Italiya 
Florentsiyalik Amerigo Vespuch-chi(1452-1512) nomidan olib berildi. Kartograflar Ko-lumb 
kashf etgan erlarni 1507 yildaek uz kartalarida "Amerigo erlari" degan umumiy nom bilan kursata 
bosh-ladi. Fernando Magellanning saexati geografik kashfi-etlar tarixida katta axamiyatga ega 
buldi. Geografik kashfietlar Yevropaning iktisodiy xaetiga goyat katta ta``sir kursatdi. Bu 
kashfietlar natijasida "Jaxon bo-zorining birdan kengayishi muomiladagi maxsulotlarning 
kupayishi Osie maxsulotlarini va Amerika xazinalarini kulga kiritishga intilgan evropalik millatlar 
urtasida rakobat paydo bulishi, mustamlakachilik sistemasi" yuz berdi. Savdo yullari butunlay 
uzgarib ketdi. Ilgari ev-ropa savdosida asosiy rol` uynagan urta dengiz geogra-fik kashfietlardan 
sung uz axamiyatini yukotadi. Asosiy savdo yullari Atlantika okeaniga va shimoliy (nemis) 
dengiziga kuchirilgan Ilgari evropadagi savdo-sotik ishlari eng tarakkiy kilgan Italiya urnini 
boshka mam-lakatlar Portugaliya, Niderlandiya va Angliya egalladi) ta``sir kildi. Uygonish 
davrida odamlarda antik davr-larga kizikish kuchaygan Antik (kadimgi) dunega kizikish antik davr 
geografiyasi bilan shugullanishga olib keldi. Tarixiy geografiya fanida birinchi bor yaratilgan asar-
kadimgi dune atlasi edi. Uni XI asrning ikkinchi yarmida aflamand geografi A Orteliy yaratgan 

---

edi. U uz asariga ilova tarzida zamonaviy dune atlasini keltirgan edi. A Orteliy uz kartalarini 
kadimgi dune xakidagi kiskacha ma``lumotlar bilan keltirar edi. A Orteliyning asaridan sung 
tarixiy geografiya ilmiy tartibot sifatida vujudga keldi. Aytib utish kerakki Orteliyning uzi antik 
av-torlar ma``lumotlarini tankidiy nazarsiz kabul kilgan va shu ma``lumotlar asosida uz
xaritalarini chizgan. A Orteliyning bu kamchiligini XII asrda Leyden (Gollandiya) universiteti
professori Klyuver tugirladi. U tarixiy geografiya buyicha ikkita nomdor asar - Kadimgi 
Italiya va kadimgi Germaniyaning tarixiy geografiyasini ezdi
3
. Tarixiy geografiyani rivojlanti-
rish uchun XII-XIII asr Frantsuz tarixchilari va shu davr Frantsuz geografi J B Anvil` xam
katta xissa kushdilar. Ular kadimgi dune tarixiy geografiyasi bilan birga urta asrlar tarixiy 
geografiyasini xam urganadilar. XIX asrning ikkinchi yarmida umumtarixiy ilmiy ishlar
ijtimoiy-iktisodiy tarixni urganish xisobiga boyib boradi. Bu yunalish buyicha kuzga
kurinarli kilingan ishlardan biri bu- 1936 yilda Kembridjda Darbi raxbarligidagi kollektiv
tomoni-dan chikarilgan Angliyaning tarixiy geografiyasi tug-risidagi asarini aytishimiz xam
mumkin A Orteliy-ning uzining aytishiga karaganda uning ishlari "Tarix nazarida geografiya"
edi. Bu asar Angliyaning 1800chi yilgacha bulgan tarixiy geografiyasi. 
Yevropada tarixiy geografiyasi asoschilari safiga A.Orteliy F.Klyuver J.B.Anvil` Darbi
kabi olimlarning Rossiyadan V.N.Tatiev N.N.Barsov S.M.Sere-donin L.A.Svitsin
N.K.Lyubavskiy M.N.Tixomirov A.N.Nasonov I.A.Golubtsov (tarixiy geografiya asoschisi)
Markaziy Osiyo tarixida tarixiy geografiya elementlarini A.R.Beruniy A.B.Narshaxiy Mirxond
Xondamirning tarixiy asarlarida Z.M.Boburning mashxur "Boburno-ma" sida kurishimiz
mumkin. 
Markaziy osiyo tarixiy geografiyasining muxim manba-lari antik davr olimlari Gerodot
Polien Diodot Kvint Kurtsiy Ruf asarlari urta asrlarga oid R G Klavixo Ibn Batuta asarlarida
zamonaviy olimlar A Berns Vitkevich P Demizov A Vamberi va boshkalar asarlarida aks
etgan yana muxim manbalardan biri bu Abulgozi Baxodirxonning "Shajarai turk" asaridir.
Undan tashkari XIX asr faylasufi va tarixchisi A Donish asarlarini xam kiritish mumkin.
Tarixiy geografiyaning asosiy kismini erdamchi fanlar tashkil etadi.
Xaritografiya- tabiat va jamiyatdagi voqea-xodisalarning tarqalishini ularning
birgalikda o’zaro bog`likligini (ularni vaqt utishi bilan o’zgarishini) kartografik tasvir-obrazli
belgi modellar vositasi bilan tasvirlashni va tadqiqot qilishni o’rgatuvchi fandir.
Kartografiya qadimgi fanlardan biri bulib dast-labki bu fan tugrisidagi ta``rifni
(Kartografiya terminisiz) eramizdan avvalgi 11asrda yashagan olim Klavdiy Ptolomey bergan
Kartalar mazmuniga kura ikkiga bulinadi
1.Umumgeografik kartalar(gidrogeografiya rel`ef sanoat siesiy-ma``muriy bulinishlarni uz ichiga 
oladi) 
2.Maxsus kartalar-maxsus ma``lumotlar keltirilgan (masalan iktisodiy) kartalar Masshtabiga
ko`ra kartalar uch guruxga: 
1.Yirik masshtabdagi kartalar 1 200000 va undan yirik. 
2.O’rta masshtabdagi kartalar 1 300000dan 1 1000000gacha 
3.Kichik masshtabdagi kartalar 1 1000000dan kichik 
Xozirgi zamon kartalaridagi elementlarga kuyidagilar kiradi:
1.Gidrografiya suv inshootlarini dengiz daryo kul kanal sun`iy suv omborlar buloqlar
kuduklarni uz ichiga oladi.
2.Aholi punktlari shaxar shaxar tipidagi poselkalar kishlok aholi punktlari kiradi.
3.Aloka yullari temir yullar yullar suv yuli (dengiz va dare) aviatsiyalar 
4.Sanoat kishlok xujaligi va ijtimoiy-madaniy ob`ektlar sanoat korxonalari foydali kazilmalar
aerodromlar kishlok xujaligi va ijtimoiy-madaniy tarixiy ob`ektlar kiradi 
5.Rel`ef past tekisliklar 
6.Siyosiy-ma’muriy davlat chegaralari va ma’muriy birliklarning belgilari 
3
Jäger Н. Historische Geographie. 2. Aufl. Braunschweig, 1973.p.44.

---

Tarixiy kartografiya- ilmiy fan bulib u asosan tarixiy xaritalar va atlaslarni ularning
metodika-sini tuzish bilan shugullanadi. Kartografik metod-ning tarix fanida keng kullanilishi
tarixiy karta-larning tarixiy geografik monografiyalar makolalar darsliklar kullanmalar
yaratilishiga olib keldi. Ta-rixiy xaritalarda tarixiy jaraenlar vokea-xodisalar tarixiy davrlarni
xarakterlovchi jaraenlar shuningdek geografik okibatlar kursatib utiladi. Umumiy tarixiy
xaritalar bu jaraenlarni yanada tulikrok kursatishga ochib berishga xarakat kiladi. Tarixiy
xaritalarning turli xillari buladi tari-xiy-iktisodiy tarixiy-siesiy tarixiy-etnografik arxeologik
milliy ozodlik xarakati buyicha xaritalar Dexkonlar kuzgoloni inkilobiy xarakatlar xarbiy-
tarixiy madaniyat tarixi buyicha va boshka xaritalar kiradi. Ukuv-tarixiy xaritalar urta va
oliy mak-tablarda ukitilaetgan tarixiy davrlarga mos buladi. Tarixiy kartografiyaning
rivojlanishi xar doim ta-rixiy geografiyaga boglik bulib kelgan 1579 yili A Orteliy geografik
atlasga uchta tarixiy xaritadan iborat kushimcha tuzdi. A Orteliyning bu kushimchasi
keyinchalik 1603 yili 38 ta xaritadan iborat bulgan antik davrning geografik atlasining
tuzilishiga olib keldi
4
.
XVII asrning ikkinchi yarmida Frantsuz geograflari Sanson va Dyuval` atlaslarida
xam tarixga oid xa-ritalar bulimi bor edi. XIII asr oxirida Frantsuz kartografi J B Anvil`
tomonidan tayerlangan tari-xiy xaritalar bosilib chikdi. A Orteliydan tortib to XIX asr oxiriga
kadar tuzilgan xaritalarda xalq-larning xududiy joylashishi siesiy chegaralar xarbiy yurishlar
jang joylari geografik saexatlar mar-shrutlari tarixiy vokea-xodisalar joylari aks et-tirilgandir. 
Shuningdek A Orteliy va Dyuval` tomonidan tuzil-gan xaritalarda afsonaviy vokea-
xodisalar va in-jildagi rivoyatlar tasvirlanadi Masalan Avlie Pa-velning saexati Ibroxim
paygambarning saexati Troyalik Eneyning suzish marshruti Odissey yurgan yullar
tasvirlangan Keyinrok xaritalarda tarixiy-iktisodiy kursatgichlar xam kayd kilina boshlangan. 
Tarixiy xaritalar tuzishda tarixiy davrlar ku-pincha chalkashib ketgan milliy ozodlik
xarakatlari aks ettirilmagan Bir xil tarixiy xaritalarda tarix ataylab buzib kursatilgan. Masalan
1910 va 1936-38 yillarda Germaniyada chikarilgan Putsger atlaslarida Germaniyada avvalo
buyuk davlatchiligi shovinizmi va keyinrok fashistcha goyalar rivojlanishi bilan xari-talarda
Germaniya chegarasi sun`iy ravishda Sharkka surilib boradi XX asrning ilmiy tarixiy karto-
grafiyasiga ikkita muxim yunalish xosdir. 
Birinchi yunalishga yuksak darajada detallashti-rilgan xaritalarni kiritish mumkin.
Bularda aholi-ning ma``muriy ba``zi xolda cherkov tomonidan buli-nishigacha bulgan aniq
4
Progress in historical geography. N.Y., 1972.p.21. 

---

dalillar aks ettiriladi. Bun-day xaritalar turiga 1895 yilda chop etilgan Avst-riyalik Rixterning
atlasi Golland A A Bekmanning 1913-1938 yillarda chop etilgan atlasi kiradi. Ik-kinchi tur
xaritalariga detallashtirilishi unchalik yukori bulmagan ammo fakatgina tarixiy-siesiy emas
balki tarixiy-iktisodiy madaniyat tarixi kursatgichlari xam aks ettirilgan xaritalar kiradi.
Bunday xaritalar sirasiga 1926 yil chop etilgan ne-mis Aubinning atlasi Pollin raxbarligidagi
1932 yilda chop etilgan AQSh ukuv xarakteridagi atlasi (AQShning tarixiy geografik atlasi) 
1958-1962 yil-lari Myunxenda chop etilgan ukuv xarakteridagi "Katta tarix atlasi" chop etildi.
Tarixiy kartografiyaning rivojlanishining birin-chi boskichi Rossiya imperiyasida
XIII asrning birinchi yarmiga tugri keladi. Birinchi "Rossiya imperiyasining tarixiy xaritasi"
1793 yil chop etiladi. Xarbiy ta-rixiy xarakterdagi xaritalar kupchilikni tashkil ki-ladi. Bular
1779 yilda chop kilingan "Rus-turk va Rus-Shved urushlari davridagi kal``alar joylashuvi
xamda jang joylari" atlasi Petr-1 ning fors yurishlari kabilardir XIX asr oxiri XX asr boshida
Rossiya imperiyasida chikarilgan tarixiy xaritalar asosan ukuv va xarbiy xaritalar edi. "Tarix 
xrono-logiya geografiya atlasi" Karamzin va Axmatov I ta-rixlari asosida tuziladi. Bundan
tashkari 1845 yilda N I Pavlovning "Rossiyaning tarix atlasi" Ye Ye Zamislovskiyning 1865-
1887 yillardagi atlasi A Il`in-ning 1812-1815 yillardagi urushni tasvirlagan atla-si Rus-turk
Rus-yapon urushlariga bagishlagan at-laslar tuziladi
5
. 1923-25 yillarda V K Yatsunskiy
tomonidan tarixiy-iktisodiy mazmundagi 1918-19 yillarga bagishlangan "Rus tarix atlasi"
bosilib chikdi 1928 yilda K V Kudrashovning ijtimoiy yuna-lishdagi atlasi chikdi Bu atlasning
xaritalari bu-limlarga bulingan feodalizmgacha bulgan. Rus feoda-lizmi davri savdo
kapitalizmi davri ishlab chikarish kapitalizmi davri kabi Pokrovskiyning nazariyasiga
asoslanadi. Tarixiy xaritalar 1937 yilda tashkil etilgan jaxonning "Katta sovet atlasi"ga
kiritildi. Urushdan keyingi davrda geodeziya va kartografiya bosh boshkarmasi tomonidan
sistemali tarzda urta va oliy maktablar uchun kadimgi dune urta asrlar va yangi tarix
buyicha tarixiy xaritalar chikarib turildi. Shu bilan birga yangi tarixiy iktisodiy xaritalar
tuzildi.
Masalan Rossiyaning X-II asr oxiridagi iktisodiy xaritasi "1861-1900 chi yillarda
Rossiya imperiyasida kapitalizmning rivojlanishi" "XX asr boshida Yevropa Rossiyasining
ishlab chikarish munosabatlari va er egaligi" Yirik tarixiy-kartografik nashrlar ora-sida 1946 
yilda chop etilgan. L G Beskrovnyiyning "Prus xarbiy tarixi sxemasi xaritalari atlasi" aloxida
ajralib turadi. Urushlarning borish usulla-rini tasvirlab beruvchi xarbiy-iktisodiy xaritalar 
1958 yilda tuzilgan Dengiz atlasiga kiritilgan. Bun-dan tashkari anchagina tarixiy geografik
atlaslar chikarildi. Urushdan sung chikkan "Jaxon tarixi" "Ikkinchi jaxon urushi tarixi"
"Katta (so-vet)entsiklopediyasi" "(sovet) tarix entsiklopediyasi" va turli xil oliy va urta maktab
darsliklari va kul-lanmalarining xar biriga tarixiy xaritalar tuplami ilova kilingan.
5
Piellush F. Applied historical geography // Pennsylvania Geographer. 1975.p.37.

---

Tarixiy kartografiya rivojlanishida 1958 yil Pol`shada bosilib chikkan Plots
vosvodaligi tarixiga oid atlasning aloxida urni bor. Bunday atlaslar ishlab chikarish
kuchlarining joylashishini ishlab chikarish munosabatlarini iktisodiy usishlar kursat-gichlarini
aniq tasvirlab beradi. Zamonaviy tari-xiy-geografiya rivojlanishining muxim elementi-bu
tarixni aniq davrlashtirish turli tarixiy jaraen-larni tula aks ettirish tarixiy jaraenlarning ik-
tisodiy tomonini ochib berishdir. 
Shuni ta``kidlab utish joizki sobik sovet davrida Markaziy osiyo tarixiga doir bir kator
tarixiy xarita-lar tuzilgan bulsa xam ammo ularning ichida Markaziy osiyoning chor
Rossiyasi tomonidan bosib olinishiga doir xaritalar yuk edi. Xuddi shuningdek xaritalar
nashr kilinishida evropatsentrik nuktai-nazaridan karalgandi Osie Afrika va Amerika xalqlari
tari-xiga oid xaritalar yuk edi. Bu davrda asosan ka-dimgi va urta asrlardagi Rus` xakidagi
tarixiy xa-ritalar kup sonni tashkil kilsa Markaziy osiyo xalqlari tarixiga oid xaritalar juda
oz edi. 
Umuman olganda O’rta osiyo xududlari buyicha tari-xiy xaritalar fakat katta tarixiy
vokealar bilan boglik bulgandagina tasvirlangan. Masalan: Mugul-larning O’rta osiyoni
bosib olishi kabi tarixiy xo-disalar yaratilganligi bilan ammo Amir Temur dav-lati xakida
umuman tarixiy xaritalar yaratilmagan X-XIII asrlardagi Markaziy osiyoda bulib utgan tarixiy
jaraenlarning fakat Rossiya tarixiga alokador bulgan kismlarigina aks ettirilgan. Lekin bu
xaritalar xam aniq detallashtirilmagan ba``zi xaritalarda Shayboniylar va Xiva xonligi
chegaralari chalkashti-rilib yuborilgan.
Markaziy osiyo xalqlari tarixiga doir siesiy-ma``muriy tarixiy xaritalar yaratilgan bulsa,
demo-grafik xaritalar juda kam bulgan. Xududlarning iktisodiy tarixiga oid xaritalar umuman
bulmagan. 
Fakatgina XIX asrdan boshlab Markaziy osiyo chor Ros-siyasi tomonidan bosib
olingandan sung, Turkiston general-gubernatorligi va chor Rossiyasi vassallari bulgan Buxoro
amirligi va Xiva xonligining usha davrga oid ba``zi xaritalari mavjud. Bu xaritalar-ning
kamchilik tomonlari kup bulgan. Bunday kamchi-liklar Markaziy osiyo umuman O`zbekiston
xalqlari tari-xiga oid kartografik kamchiliklar ya``ni xaritalar-ning etishmasligi O`zbekiston
mustaqillikka erish-gandan sung tuzatila boshlandi. Tarixiy xaritalar kupaydi ya``ni Markaziy
osiyoning eng rivojlangan davri bulgan Temuriylar davriga bagishlangan xaritalar tuplami
chop etildi. Lekin O`zbekiston tarixiy kar-tografiyasi oldida kup muammolar turibdi.
Birinchi urinda zamon talabiga mos bulgan Yizbe-kiston xalqlari tarixining butun bir
davrlarini koplab olgan tarixiy xaritalar atlasini yaratish za-rur. Agar xozir O`zbekiston
xalqlari tarixiga oid tarixiy-siesiy xaritalar oz bulsa xam bor bulsada tarixiy-geografik
tarixiy-iktisodiy tarixiy-demografik xaritalar yuk xisobida va ularni yaratish O`zbekistonlik
olimlarning birinchi galdagi vazifa-sidir.
Bunday ishlar boshlandi lekin xali oldinda ogir ishlar bor va olimlarimizning vazifasi
Markaziy osiyo O`zbekiston xalqlari tarixining barcha davrlari buyicha tulik va keng
kamrovli xaritalar tuzish xamda tarixiy kartografiyani rivojlantirishdir.