Reja: Tizim tushunchasi va tizimli taxlilga doir zarurma’lumotlar

Boshqariluvchi ob’ekt (boshqaruv ob’ekti) – boshqaruv operatsiyalari yo‘naltirilgan ob’ekt sifatida aniqlanadi. Boshqaruv ob’ekti – bu turli texnik qurilmalar va komplekslar, texnologik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va boshqa jarayonlarki, ularning ba’zi fizik va boshqa ko‘rsatkichlari(miqdorlari) o‘zgarmas holda ushlab turiladi yoki muayyan maqsad bilan o‘zgartirish talab etiladi. Boshqarish ob’ekti sifatida faoliyati muayyan vaqtda aniq vaqtda aniq maqsadga erishishga mo‘ljallangan kishilar jamoasini ham olish mumkin. Rejalashtirish, ta’minot, moliya, transport, aloqa, savdo xizmatlarini yo‘lga qo‘yish tashkilotlari ham boshqarish ob’ektlariga misol bo‘ladi. Boshqaruv ob’ekti alohida bir mashina, apparat, qurilma, mashinalar yoki apparatlar kompleksi, uchastka, sex va korxona bo‘lishimumkin.

Datchiklar – bu shunday qurilmalarki, boshqarish ob’ektidagi fizik va ximik jarayonlarni parametrlarini aks etib beruvchi qurilmalardir.

Boshqarish organi – bu shunday tizimki, uning kirishiga boshqariluvchi ob’ekt va muhit haqida signallar kelib tushadi, chiqishida esa shu vaziyatdagi zarur boshqarish haqidagi signal hosil bo‘ladi.

Ijro organi – bu shunday tizimki, uning kirishiga zarurboshqarish haqida signal kelib tushadi, chiqishida esa boshqariluvchi ob’ektga beriladigan boshqaruvchi ta’sir ishlab chiqiladi. Odatda texnik ob’ektlarni boshqarish jarayonida boshqaruvchi ta’sir regulyator yordamida ishlab chiqiladi va boshqaruv ob’ekti zarur holatga o‘tishi uchun unga bu ta’sirko‘rsatiladi.
Boshqarish organi, datchiklar va ijro organini umumiy nom bilan boshqaruvchi qurilma deb atash mumkin. Boshqaruvchi qurilma boshqarishni amalga oshiruvchi vosita bo‘lib, umumiy holda ikkita masalani hal etadi:
Kelayotgan axborot asosida boshqariluvchi ob’ektning xossalari va holatini«aniqlashtiradi»;
SHu ma’lumotlar asosida boshqarish uchun qanday harakatlar zarur ekanligi ko‘rsatib beriladi.
Boshqariluvchi qurilma tomonidan hal etiladigan masalalarni taxlil etib, ularni quyidagicha aniqlashtirish mumkin:
Boshqaruv ob’ektining ishlash jarayonida uning dinamik xossalari va ta’sirlar haqida axborot olishdan iborat identifikatsiya (tanib olish)masalasi;
Olingan axborotlardan tizimning sifat mezoni qiymatini hosil qilish;
Sifat mezonining topilgan qiymatini uning etalon yoki ekstremal qiymati bilan solishtirish yordamida boshqaruvchi ta’sirni ishlab chiqish;
Sifat mezonini talab etilgan qiymatga keltirish uchun tizimning zarur parametrlarinio‘zgartirish.
Boshqariluvchi ob’ekt, boshqarish organi, datchiklar va ijro organi boshqarish tizimini tashkil etadi. Boshqarish tizimi – boshqarish jarayonini ta’minlovchi mexanizmdir. Boshqarish tizimlariga misollar: Tirik tabiatda – qon aylanishi, ovqat hazm bo‘lishi; Jamiyatda – rejalashtirish, ta’minot, mablag‘ ajratish tizimlari; Sanoatda – alohida texnologik jarayonlar, avtomatik liniyalar, korxona, ishlab chiqarish tarmog‘ini boshqarishitizimlar va h.k.. Bundan tashqari iqtisodiyotdagi zavod, korxonalar guruhlari, elektr uzatish tizimlari, harbiy mudofaa tizimlarini ham boshqarish tizimlariga misol sifatida keltirishmumkin.
Boshqarish tizimi uchun ikkita qism tizim: boshqaruvchi va boshqariluvchi qismtizimlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Boshqaruvchi qism tizim boshqaruv funksiyasini amalga oshiradi va albatta boshqaruvchi qurilma elementlarin o‘z ichiga oladi. Boshqariluvchi qism tizim boshqarish ta’sirlari yo‘naltirilgan ob’ekt bilan aniqlanadi.
Agar boshqarish ongli ravishda amalga oshirilsa, boshqaruvchi tizim boshqarish sub’ekti tomonidan hosil qilinadi. Boshqarish sub’ekti boshqarish maqsadini ham aniqlaydi. Ba’zi hollarda sub’ekt va boshqarish maqsadi kengroq ma’noda tushuniladi: boshqarish sub’ekti boshqaruvchi tizim sifatida, boshqarish maqsadi esa boshqarish dasturining bajarilishi tushuniladi.

Teskari aloqa

1-rasm. Boshqaruv tizimining umumiy sxemasi.
Boshqaruvchi va boshqariluvchi qism tizimlar orasida aloqa kanallari bo‘lishi zarur. Ular muayyan funksiyalarni bajaradilar. Boshqaruvchi qismtizimdan boshqariluvchi qimtizimga boruvchi aloqa kanali orqali boshqaruvchi axborot(boshqaruvchi ta’sir) uzatiladi. Bu to‘g‘ri aloqa kanalidir. Boshqariluvchi qismtizimdan boshqaruvchi qismtizimga boruvchi aloqa kanali orqali boshqariluvchi qismtizim holati haqidagi axborot, aniqrog‘i, boshqaruv ob’ektining muhim o‘zgaruvchilarining shu momentdagi qiymatlari haqidagi ma’lumotlar uzatiladi. Bu esa teskari aloqa kanalidir. Boshqariluvchi ob’ekt holati haqidagi axborot teskari aloqa kanali orqali tizimning solishtirish organiga(SO) kelib tushadi. Bu organ boshqarish jarayonida zarur o‘zgarishlar kiritishi mumkin.
SHunday qilib, boshqaruvchi va boshqariluvchi qismtizimlar to‘g‘ri va teskari aloqa kanallari bilan bog‘langan. Boshqaruv tizimi elementlarini bog‘lovchi to‘g‘ri va teskari aloqa kanallari tizimning aloqalar konturini tashkil etadi. Boshqaruv tizimining aloqalar konturi bo‘ylab axborot oqimi uzatiladi. Odatda boshqaruv tizimining konturi tutashmas - ochiq (faqat to‘g‘ri aloqa kanalidan iborat) yoki tutash - yopiq (to‘g‘ri va teskari aloqalar kanallaridan iborat) bo‘ladi.
Teskari aloqali(yopiq) tizimlaridagi boshqarish jarayonlarini vaqt mobaynida amalga oshiriladigan kuyidagi bosqichlar majmuasiga ajratish mumkin:
boshkarishning dasturini aniklash(rejalashtirish);
ob’ekt holatini va uning berilgan dasturdan farqlanishinibaholash
(nazorat kilish);
boshqarishni aniqlash (echimlarni qabul kilish yoki boshqarishni shakllantirish);
ob’ektga uni mo‘ljallangan holatga olib keluvchi ta’sirlarko‘rsatish
(boshqarishni amalga oshirish).

Boshkaruv tizimlarni modellashtirish. Statik va dinamik modellar. Regression modellar. Imitatsionmodellar.

Boshqarish ob’ekti xususiyatlarini o‘rganish, boshqaruvchanlik darajasini bilish, turli masalalarni loyihalash, optimallashtirish, bashoratlash, tashxislash va hakozolarni echish uchun murakkab boshqarish tizimining matematik modelini qurish kerak bo‘ladi.
Model – boshqarish ob’ektining asosiy xususiyatlari, bog‘lanishlari, parametrlari orasidagi bog‘lanishlarni ifodalovchi yoki o‘xshatuvchi bo‘lib, belgilar (simvol) yoki moddiy narsalar yordamida modellashtirilayotgan ob’ektni tasavvur qilish imkonini beruvchidir.
Modellashtirish – model asosida (matematik yoki fizik) yoki o‘xshatish nazariyasini qo‘llab yaratilgan qurilmada jarayon yoki voqea va hadisalarni o‘rganish usuli.
Murakkab boshqarish tizimlarini modellashtirishda keyingi vaqtlarda topologiya, mantiq–dinamika, immitatsion modellashtirish va boshqa usullar qo‘llanib kelinadi. SHulardan keng tarqalgani immitatsion modellashtirish usulidir.
Immitatsion model – modellar majmuasi bo‘lib, yordamchi dasturlar, ma’lumotlar bazasi yordamida murakkab tizimlarda bo‘layotgan voqea va hodisalarni sodda ko‘rinishda tezlik bilan qurish va hisoblash tajribalarini o‘tkazishga mo‘ljallangandir.
Immitatsion model takomillashuvchan bo‘libq, har bir element modeli yangilanganda, u modul ko‘rinishida umumiy modelga kiritiladi. Ma’lumotlar bazasi ham kerakli ma’lumotlar bilan yangilanib turadi va hokazo.
Immitatsion model qurish bosqichlari: