Reja: Vitaminlar haqida umumiy tushuncha

4. Suvda eriydigan vitaminlar metabolizmi va biologik funktsiyalari.

B1 vitamini

Vitamin В1 (tiamin, antinevrit) 1912 yilda K.Funk tomonidan kristall holatda ajratilgan birinchi vitamindir. Keyinchalik u kimyoviy yo’l bilan sintezlangan. Vitamin B1 molekulasida aminogruppa bilan oltingugurt saqlagani uchun tiamin deb nomlangan. Uning molekulasida pirimidin va tiazol halqalari metilen bog’i yordamida bog’langan.

Tiamin oddiy diffuziya yo’li bilan ichaklarda so’riladi. Qonga so’rilgan tiamin tiaminfosfokinaza fermenti yordamida jigarda tiaminmonofosfat, tiamindifosfat va tiamintrifosfatga fosforillanadi. Ulardan asosiy faol shakli – tiamindifosfat.

Avitaminoz B1 belgilari: oshqozon-ichak yo’li motor va sekretor vazifasi buziladi; xotira pasayadi; gallyutsinatsiya kuzatiladi; yurak-qon tomir faoliyati o’zgaradi; periferik nerv sistemasi jarohatlanadi; keyinchalik paralichlar rivojlanadi. Tiamin yetishmaganda Osiyo va Hindi-Xitoy davlatlarida keng tarqalgan kasallik - «Beri-beri» rivojlanadi.

Biologik vazifasi: Vitamin B1 TPF holatida piruvat va ketoglutaratdegidrogenaza komplekslari, transketolaza tarkibiga kiradi. Oksiketoglutar kislota degidrogenazasining kofermenti bo’lib TPF hisoblanadi. Bu modda fermentlar tarkibiga koferment sifatida kiradi: piruvatdegidrogenaza va α -ketoglutaratdegidrogenaza ferment komplekslaridir. Bu komplekslar mitoxondriyalarda piruvat va α-ketoglutaratni oksidlanishini ta’minlab, uglevodlar va aminokislotalardan energiya hosil bo’lishida ishtirok etadi. Ma’lumki, transketolaza glyukozani pentozofosfat yo’li oksidlanishida ko’p miqdorda NADF.H va ribozo-5-fosfatni hosil qiladi. NADFH va ribozo-5-fosfatlar esa yog’ kislotalar, steroidlar, moddalarni zararsizlantirish, nuklein kislotalar, nukleotidlar va kofermentlar sintezida ishtirok etadilar. Bu jarayonlarni buzilishi modda almashinuvini izdan chiqaradi.

Tabiatda tarqalishi va sutkalik ehtiyoji: xamirturush, qora non, guruch, no’xat, loviya kepagi, jigar, buyrak, miyada ko’p saqlanadi. Sutkalik me’yori 1,2 - 2,2 mg.

B2 vitamini

Vitamin B2 (riboflavin) 1935-yilda R.Kun tomonidan sintezlangan. Uning eritmalari sariq-qovoq rangga ega. Molekulasi asosida geterotsiklik birikma - izoalloksazin yotadi, unga 9 holatda besh atomli spirt ribitol birikkan.

Ovqat tarkibidagi riboflavin oqsil bilan bog’langan FMN va FAD tarkibida bo’ladi. Hazm qilish fermentlari ishtirokida ulardan riboflavin ajraladi va ichaklarda oddiy diffuziya yo’li bilan so’riladi, so’rilgan riboflavindan shilliq qavatda va boshqa to’qimalarda FMN va FAD sintezlanadi.

Avitaminoz B2 belgilari: o’sishdan to’xtaydi, soch to’kiladi (alopesiya), til, lab shilliq qavatlari, og’iz burchaklari, teri epiteliysida keratit, katarakta, mushakda umumiy va yurak mushagida kuchsizlik kuzatiladi.

Biologik vazifasi: FMN va FAD holatida flavinli kofermentlar tarkibiga kiradi. Bu moddalar nafas olish zanjirida elektron va protonlarni tashish, piruvat, suktsinat, α-ketoglutarat, α-glitserofosfat va yog’ kislotalar oksidlanishida ishtirok etadi. Deyarli barcha hayvon to’qimalari va o’simliklarda saqlanadi. Qora non, boshoqlilar doni, tuxum, sut, go’sht, yangi sabzavotlarda ko’p saqlanadi. Sutkalik me’yori 1,7 ing.

B6 vitamini

Vitamin B6 (piridoksin, antidermatit) 1934-yilda P. Derdi tomonidan ochilgan. U 3-oksipiridin, xususan 2-metil-3-oksi-4,5-dioksimetilpiridin unumi hisoblanadi. Vitamin faolligiga 3-oksipiridinning uchta unumi ega: piridoksin (piridoksol), piridoksal va piridoksamin. Kofermentlik funktsiyasini piridoksal-5-fosfat bajaradi. U oksidoreduktaza, transferaza, gidrolaza, liaza va izomerazalar tarkibiga kiradi .

Avitaminoz B6 belgilari: kalamushlarda o’rganilganda dermatit, terining qurishi, sochlarning to’kilishi kuzatiladi. Barmoqlar gangrenasi rivojlanishi mumkin. Odamlarda B6 avitaminozi kam uchraydi, pellagrasimon dermatitlar rivojlanadi. Triptofan almashinuvining buzilislii natijasida siydik tarkibida ksanturen кislota miqdori ko’payadi, kinuren kislota esa kamayadi. Shuningdek, gomotsistinuriya va sistationuriya kuzatiladi.

Biologik vazifasi: NAD va NADFga bog’liq degidrogenazalarning kofermenti tarkibiga kiradi. Piridoksalfosfat aminotransferaza va dekarboksilazalarning kofermenti hisoblanadi. Shuningdek, piridoksalfosfat ba’zi aminokislotalarning (serin, treonin, triptofan) almashinuvida qatnashadi.

Vitamin B6 o’simlik va hayvon mahsulotlarida keng tarqalgan. Uning asosiy manbalari bo’lib, non, no’xat, loviya, kartoshka, go’sht, buyrak, jigar va boshqalar hisoblanadi. Ichak mikroflorasi bu vitaminni yetarli miqdorda sintezlashi mumkin. Sutkalik me’yoii 2 mg .

B 12 vitamini

Vitamin B12 (kobalamin, antianemik vitamin) 1948-yiIda jigardan kristall holda ajratilgan. 1955-yilda D. Xodjkin uning strukturasini aniqlagan.

Vitamin Bl2 so’rilishi uchun ichki omil (Kastl omili) kerak. Kobalaminlar so’rilishi quyidagicha kechadi: a) Vitamin B!2 va ichki omil bilan kompleks hosil bo’lishi; b) bu kompleksni Ca ionlari ishtirokida shilliq qavatning epiteliysi membrana retseptorlari bilan birikishi; d) endotsitoz yo’li bilan uni transporti; e) qopqa venasida kompleksni gidrolizlanishi. Jigar va buyrakda vitamin B12 faol shakli hosil bo’ladi va to’qimalarga tarqaladi.

Ferment sistemalarda erkin vitamin B12 emas, balki B12 kofermentlar prostetik guruh sifatida qatnashadilar: metilkobalamin (metil-B12) va dezoksiadenozilkobalamin (DA-B12). Vitamin B12 koferment sifatida transmetillanish va izomerlanish reaktsiyalarida qatnashadi. Metil-B12 gomotsisteinmetiltransferazaning kofermeriti hisoblanadi va N5-metiI-TGFK bilan birgalikda metil guruhni gomotsisteinga ko’chirilishi hamda metionin hosil bo’lishida ishtirok etadi. Bu jarayonda kobalamin TGFK bilan sinergist ta’sir etadi.

DA-B2 metilmalonil-KoA-mutaza fermentining kofermenti hisoblanadi va metilmalonil-KoA suktsil-KoA aylantiradi. Bu jarayon Krebs halqasida propionil-KoA qoldiqlarini yonishini ta’minlaydi. Propionil kislota qoldiqlari toq uglerod atomli yog’ kislotalar oksidlanishi, xolesterinni yon zanjirlarini oksidlanishi va ba’zi aminokislotalarning (metionin, izoleytsin, treonin, valin) uglerodli radikallarini hamda timinni oksidlanishida hosil bo’ladi. Kobalamin folat kislotasi kofermentli hosilalarini hosil bo’lishi va zahiralanishini ta’minlaydi. DNK sintezi va qon hujayralari yetilishi shu yo’sinda proliferatsiyasida ishtirok etadi. Vitamin B12 yetishmaganda mikrotsitar, megaloblastik anemiya rivojlanadi.

Nerv sistemasi faoliyatining buzilishi va oshqozonning shira kislotaligi keskin pasayadi. Oshqozon shirasi tarkibidagi gastromukoprotein (transkorrin, Kastl omili) bilan vitamin B12 bog’lanib, yangi murakkab kompleks hosil qiladi va ichak orqali so’riladi.

Mikroorganizmlar vitamin B12 ni sintezlaydi. Asosiy manbalar -go’sht, mol jigari, buyrak, baliq, sut, tuxum. Sutkalik me’yori - 0,003 mg.

Pantoten kislota (B3 vitamini)

Bu vitamin 1933-yilda R. Uilyams va hammualliflar tomonidan ochilgan. 1940-yilda strukturasi aniqlangan va kimyoviy sintez yo’li bilan tasdiqlangan. Alanin va 2,4-dioksin-3,3-dimetil moy kislotaning kompleks birikmasi hisoblanadi.

Pantotenat kislota ingichka ichakda oddiy diffuziya yo’li bilan so’riladi va qon bilan to’qimalarga o’tadi. Hujayrada undan koferment -4-fosfopantotein, defosfo-KoA va KoA sintezlanadi. Pantotenat kislotaning ahamiyati uning kofermentlarini biokimyoviy jarayonlardagi o’rni bilan belgilanadi. 4-fosfopantotein yog’ kislotalar sintezida ishtirok etuvchi atsil tashuvchi oqsil tarkibiga kiradi. Defosfo-KoA sitratliaza almashinuvi reaktsiyalarining kofermenti hisoblanadi. Uning ishtirokida atsetat va yog’ kislotalarining faollashuvi, yog’ kislotalarining oksidlanishi, xolesterin va boshqa steroid moddalarning, keton tanachalar sintezlari yuz beradi. Bu jarayonda sitratning hosil bo’lishi va suktsinil-KoA ni subsratli fosforillanishi, suktsinil-KoA ishtirokida kechadigan sintetik reaktsiyalar, atsetilxolin, atsetilglyukozaminlar sintezi, biogen aminlar va ksenobiotiklarni zararsizlantirilishi, piruvat hamda ketoglutaratni oksidlanishi kechadi.

B3 avitaminozi belgilari: dermatit, shilliq qavatlarning jarohatlanishi, ichki sekretsiya bezlarida (buyrak usti bezi) va nerv sistemasida (nevrit, paralich) distrofik o’zgarishlar, yurak va buyrakda o’zgarishlar, sochlarning oqarishi, o’sishdan to’xtashi, ishtaha yo’qolishi kuzatiladi.

Jigar, tuxum sarig’i, xamirturush va o’simliklar yashil qismi iste’mol uchun asosiy manba hisoblanadi. Sutkalik me’yori – 3-5 mg.

Folat kislota

Folat (pteroilglutamin) kislota 1941-yilda o’simliklarning yashil bargidan ajratilgan. U uchta strukturali birlikdan tuzilgan: pteridin, paraaminobenzoat va glutamat kislotalar. Ovqat tarkibidagi folat kislota ichaklarda so’riladi.

Shilliq qavatda tetragidrofolat kislotasi (TGFK) va N5-metil-TGFK hosil bo’ladi. Qonda folat kislotasining asosiy 87% eritrotsitlarda, qolganlari plazmada bo’ladi. U jigar, buyrak, shilliq qavatlarda saqlanadi. Tanadan ter va siydik orqali chiqariladi. Folat kislotasining biokimyoviy funktsiyalari uning koferment shakllari: N5-formil-TGFK, N10-formil-TGFK, N5,Nl0-metenil-TGFK, N5,N10-metilen-TGFK va N5-metil-TGFK bilan bog’liq. Barcha kofermentlar bir-biriga o’tib turishadi. TGFK shaklida bir uglerodli guruhlarni tashishda qatnashadi. Bir uglerodli guruhlar kofermentning bir shaklidan ikkinchi shakliga ko’chiriladi hamda purin va pirimidin asoslari sintezida, yoki ba’zi aminokislotalarni (serindan glitsin, gomotsisteindan metionin) hosil bo’lishida qatnashadi. Kofermentlar dUMF dan dTMF hosil bo’lishini ta’minlaydi. Shuning uchun, nukiein kislotalar sintezida va hujayra bo’linishida muhim rol o’ynaydi.

Kalamushlarda folat kislota yetishmaganida avval leykopeniya, keyin esa anemiya rivojlanadi. Folat kislota tanqisligi natijasida eritropoez sodir bo’ladigan suyak ko’migi hujayralarida DNK sintezi buziladi va periferik qonda DNKni kam saqlovchi yosh hujayralar -megaloblastlar paydo bo’ladi, leykopeniya kuzatiladi.

O’simliklar yashil bargi va xamirturush folat kislotaga boy hisoblanadi. Shuningdek u jigar, buyrak, go’sht va boshqa mahsulotlarda bo’ladi. Ichak mikroflorasi uni yetarli miqdorda sintezlaydi. Sutkalik me’yori-1-2 mg.

Vitamin PP.

Vitamin PP (nikotin kislota, nikotinamid, niatsin) 1937-yilda K. Elvegeym tomonidan jigar ekstraktidan ajratilgan. Nikotin kislota piridin qatoriga kiruvchi birikma bo’lib, karboksil guruhni saqlaydi (nikotinamid amid guruhi borligi bilan farqlanadi).

Avitaminoz belgilari: asosiy belgi bo’lib pellagra hisoblanadi. Bunda teri (dermatit), oshqozon-ichak yo’li (diareya) va markaziy nerv sistemasida (demensiya) o’zgarishlar ketadi.

Biologik vazifasi: Vitamin PP oksidlanishli-qaytarilish reaktsiyalarida qatnashuvchi ko’pgina degidrogenazalarning NAD va NADF kofermenti tarkibiga kiradi. Jumladan, ular proton va elektronlarni tashilishida, sintetik jarayonlarda va fermentlarda allosterik regulyator funktsiyalarni bajaradi.

Tabiatda tarqalishi va sutkalik ehtiyoji: o’simlik va hayvon organizmlarida keng tarqalgan bo’lib, inson uchun asosiy manbai quyidagilar hisoblanadi: guruch, non, kartoshka, go’sht, jigar, buyrak, sabzi va boshqalar. Sutkalik me’yori 18 mg.

C vitamini

C vitamini (askorbin kislota) kuchli kislota bo’lib, 2- va 3-uglerod atomlarida qayta dissotsiyalanuvchi yenol gidroksil guruhlarini saqlaydi. Askorbin kislota oshqozon-ichak yo’llarida oddiy diffuziya bilan so’riladi. Qonda erkin va oqsillar bilan bog’langan holda uchraydi. Askorbin kislotasi ko’p miqdorda buyrak usti bezi, jigar va o’pkada joylashgan. Erkin holatda yoki uning mahsulotlari siydik orqali chiqariladi. Askorbin kislotasi oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarida vodorod donori hisoblanib, degidroaskorbin kislota bilan redoks-juftlik hosil qiladi. Askorbin kislota quyidagi jarayonlarda ishtirok etadi:

1. 
   triptofanni gidroksillanishi (serotonin biosintezi);
   
2. 
   3,4-digidroksifeniletilamindan noradrenalin hosil bo’lishi;
   
3. 
   n-gidroksifenilpiruvatni gomogentizin kislotasigacha gidroksillanishi;
   
4. 
   buyrak usti bezining po’stloq qismida gormonlar biosintezida steroidlarni gidroksillanishi;
   
5. 
   karnitin biosintezida beta-butirobetainni gidroksillanishi;
   
6. 
   ichakdan temirni so’rilishida Fe3+ ni Fe2+ ga aylanishi;
   
7. 
   temirni transferrindan ajralishi va to’qimalarga o’tishi;
   
8. 
   folat kislotani koferment shakliga o’tishi;
   
9. 
   kollagen sintezida prolin va lizin qoldiqlarini gidroksillanishi.
   

Avitaminoz С beigilari: Kollagen sintezining buzilishi natijasida qon-tomir devorlari va tayanch to’qimalar strukturasi o’zgaradi. Glikoproteinglikanlar hosil bo’lishi buziladi, gemorragik holatlar va suyak tog’ay to’qimalarida spetsifik ozgarishlar vujudga keladi. Tana vaznining pasayishi, umumiy holsizlik, yurak urishi, yurakda og’riq kuzatiladi. Singa kasalligida asosan qon-tomirlar mo’rt, o’tkazuvchanligi ortadi, natijada teri va teri ostiga mayda qon quyilishlar (petexiya), milklarning qonashi, odontoblastlar degeneratsiyasiga sabab bo’ladi.

Biologik vazifasi: oksidlanish-qaytarilishi jarayonlarida qatnashadi. Prolin va lizinning gidroksillanish reaktsiyalari, buyrak usti bezi gormonlarj, triptofan sintezida ishtirok etadi.

Vitamin С asosan o’simlik tabiatiga ega bo’lgan mahsulotlarda uchraydi. Garmdori, salat, karam, xren, ukrop, qora smorodina kabi mahsulotlar askorbin kislotaning manbai hisoblanadi. Bir kunlik iste’mol me’yori- 75 mg .
Xulosa

Tabiatda voyaga yetgan odamni va ѐsh bolani hamma vitaminlarga bo‘lgan ehtiѐjini to‘liq qondiradigan maxsulot yo‘q. Shuning uchun iloji boricha kundalik ovqat ratsioni xilma-xil oziq-ovqat maxsulotlaridan tashkil topishi lozim bo‘ladi. Unga hayvon va g‘alla maxsulotlari qatori sabzavotlar va mevalar ham kirishi lozim, jumladan so‘ngi keltirilgan maxsulotlar pishirilmagan xolda bo‘lishi yanada maqsadga muvofiq.

Shu bilan birgalikda vitaminlar asosan oziq-ovqat maxsulotlari bilan organizmga kirishini hisobga olib yuqorida keltirilganiday vitaminga bo‘lgan ehtiѐjni to‘laroq qondirish uchun bu oziq-ovqat maxsulotlarini mumkin qadar sof (ya’ni pishirmagan) xolda qabul qilish maqsadga muvofiq. Bundan tashqari oziq ovqat maxsulotlariga pazandalik ishlovi berish, ularni masalliq xolatiga olib kelish, har xil muddatlarda sifatini yo‘qotmasdan saqlanishiga erishish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Pleshkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g.

2. Lebedov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g.

3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g.

4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y.

4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004

5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g.

6. www.ziyonet.uz